ایران با مجموع ۲/۵ میلیون هکتار تولیدات باغی و ۱۲ میلیون هکتار سطح زیر کشت محصولات زراعی جایگاه ارزنده ای در تولید محصولات کشاورزی در دنیا دارد و جزء ۷ کشور برتر تولیدکننده محصولات کشاورزی است.
صنعت کشاورزی یکی از بنیادی ترین و تأثیرگذارترین صنایع در اقتصاد هر کشور است. اهمیت بخش کشاورزی در اقتصاد کشورمان تا آنجاست که هفت قلم از ۱۰ قلم عمده محصولات وارداتی به کشور با ارزشی در حدود ۱۵ میلیارد دلار را در سالهای اخیر محصولات کشاورزی نظیر گندم، ذرت، برنج، کنجاله سویا و نظایر آن تشکیل داده است و اگر بخشی اندک از همین مبالغ در طول زمان صرف بهسازی و اصلاح روشهای تولید، بهبود راندمان و کارایی مصرف آب، اصلاح بذرها و در کل تحقیقات در بخش کشاورزی و صنایع وابسته میشد، میتوانست کشاورزی کشور را دگرگون کند.
برای مقایسه بد نیست بدانید که در کشوری مانند آمریکا حدود ۳۰ درصد از ارزش صادرات، مربوط به محصولات بخش کشاورزی است و در عین حال بودجه تحقیقات بخش کشاورزی در این کشور رقمی بالغ بر ۴۰۰ میلیارد دلار برآورد میشود. باید پذیرفت که متاسفانه کشاورزی در کشورمان هنوز هم به شکل سنتی انجام می شود و بدنبال آن بازدهی چندان خوبی عائد کشاورزان نمی شود.
اما مشکل کجاست؟
- کم توجهی مسئولین ذی ربط به این صنعت حیاتی
- و از طرفی عدم دانش کافی کشاورزان را می توان دو عامل اصلی سنتی بودن کشاورزی در کشور دانست.
همزمان با تحریم های گسترده در سالیان اخیر و چندین برابر شدن قیمت های نهاده کشاورزی از جمله کود و سم و قاچاق کالاهای بی کیفیت به کشور متاسفانه شاهد استرداد و مرجوع شدن محصولات کشاورزی صادراتی مهم کشور هستیم. اهمیت این موضوع زمانی دردناک تر می شود که روزی همین محصولات با سطح تولید گسترده و کیفیت درجه یک، ایران را در زمره برترین کشورهای صادرکننده در محصولاتی همچون پسته، زعفران، انار و … قرار می داد که تا چندین سال هم بالاتر از همه کشورهای دنیا، در مقام نخست جهانی صادرات برخی از همین محصولات کشاورزی قرار داشت ولی متاسفانه خیلی زود و به راحتی جایگاهمان را از دست دادیم و بدلیل رقابت تنگاتنگی که در این حوزه وجود دارد بازپسگیری این جایگاه عملا دور از انتظار خواهد بود.
سیب زمینی
- با نام علمی (Solanum tubersum) گیاهی یک ساله از خانواده Solanaceae می باشد. بسیاری از مردم در سراسر جهان به اشتباه ایرلند را به عنوان منبع این غده فوق العاده همه کاره معرفی می کنند. در حالی که ایرلند فقط به شهرت جهانی سیب زمینی کمک کرده است. قحطی بزرگ ایرلند که به قحطی سیب زمینی نیز معروف است در بین سالهای ۱۸۴۵ تا ۱۸۵۲ میلادی در کشور ایرلند رخ داد و در آن حدود یک میلیون نفر از مردم بر اثر گرسنگی و بیماری جان باختند و بیش از یک میلیون نفر نیز در پی مهاجرت آن و سفر در کشتیهایی که آنان را حمل میکرد از بین رفتند. خاستگاه سیب زمینی در حدود ۴ هزار سال پیش در آمریکای جنوبی در پرو بوده است. بیش از هزار گونه سیب زمینی در سرتاسر جهان وجود دارد به طوری که سیب زمینی پس از برنج و گندم از نظر مصرف انسانی سومین محصول غذایی مهم جهان است و به عنوان یک عنصر اساسی بیش از یک میلیارد نفر در جهان مصرف سیب زمینی دارند.
- بر اساس آمار سازمان فائو در سال ۲۰۲۰ بیش از ۳۵۹ میلیون تن سیب زمینی در جهان تولید شده که ایران نوزدهمین صادرکننده این محصول بوده و صادراتی ۱۳۲ هزار تنی در این سال رقم زده است. هلند، چین، فرانسه، آلمان و ایالات متحده بزرگترین کشورهای تولیدکننده سیب زمینی جهان در سال ۲۰۲۰ بودند.
- سطح مزارع سیب زمینی در کشور تقریبا ۱۶۰ هزار هکتار بوده که این سطح زیرکشت محصولی بیش از ۵/۵ میلیون تن را تولید میکند. برترین استان ها و شهرهای تولیدکننده کشور از لحاظ میزان تولید این محصول زنجان، کرمان، اردبیل، بوشهر، گرگان، اصفهان، همدان و قسمتهایی از دزفول هستند که از کیفیت بالایی برخوردار می باشند.
گوجه فرنگی
- با نام علمی (Solanum lycopersicum) از جمله گیاهان دو لپه ای و گلدار است که در خانواده Solanaceae قرار می گیرد. این گیاه بومی آمریکای جنوبی و مرکزی است که طی دوره استعماری اسپانیا به سایر نقاط جهان منتقل شد.
- این محصول همواره با این سوال مطرح شده است که آیا جزء میوههاست یا سبزی ها؟ جواب این است که گوجه فرنگی هم میوه است هم سبزی، ولی به طور خاص می توان گفت که “گوجه فرنگی میوهای است که توسط متخصصان تغذیه جزء سبزی ها در نظر گرفته میشود.”
- این محصول در دنیا با حجم برداشت حداقل ۱۷۰ میلیون تن در هر سال، عنوان محبوب ترین میوه را از آن خود کرده است. این میوه دارای مواد مغذی چون نیاسین، اسیدفولیک و ویتامین B6 است که از ریسک بیماریهای قلبی می کاهد. بر اساس آمار سازمان خواربار و کشاورزی سازمان ملل متحد (فائو)، کشور چین با تولید ۵۶ میلیون و ۳۰۹ هزار تن گوجه فرنگی در سال ۲۰۱۹ رتبه نخست را در بین کشورهای تولیدکننده این محصول در جهان دارد. بعد از کشور چین، کشورهای هند و آمریکا هر کدام به ترتیب با تولید ۱۸/۴ میلیون تن و ۱۳ میلیون تن به ترتیب در رتبه های دوم و سوم این رده بندی قرار دارند. ایران نیز با تولید نزدیک به ۶ میلیون و ۴۰۰ هزار تن گوجه فرنگی در سال، در رتبه هفتم دنیا قرار دارد و در بین کشورهای خاورمیانه بعد از کشورهای ترکیه و مصر در رتبه سوم قرار دارد.
- استان فارس با سطح زیرکشت ۲۱ هزار هکتار و تولید یک میلیون و ۲۵۰ هزار تن محصول گوجه فرنگی در فصول مختلف حدود ۱۱ درصد از سطح زیرکشت و ۱۷ درصد از تولید این محصول، مقام نخست کشوری را دارد.
انار
- با نام علمی (Punica granatum) درخت یا درختچه ای بزرگ، پرشاخ و برگ با پا جوش های زیاد، دو لپه ای و متعلق به یکی از کوچکترین خانواده گیاهی یعنی Punicaceae می باشد. انار بومی کشور ایران تا کوههای هیمالیا در شمال هند بوده و یکی از نخستین گیاهان اهلی شده به شمار می رود. درخت انار در طول فصل رشد ۳ تا ۴ مرتبه و در هر نوبت دو نوع گل تولید می کند. یک نوبت گل هایی هستند که به میوه تبدیل می شوند و به گل مثمر معروفند و سایر گل ها غیرمثمر بوده که می ریزند. از جمله ویژگی های بارز این گیاه نسبت به سایر میوه های تابستانی و پاییزی نیاز آبی کمتر، انعطاف پذیری بالای آن نسبت به انواع خاک ها و شوری آب و خاک می باشد.
- در سال ۱۴۰۰ سطح زیرکشت باغات انار کشور بالغ بر ۹۰ هزار هکتار عنوان شده و متوسط عملکرد تولید انار در باغات بالغ بر ۱۴ تن در هر هکتار است. ایران به لحاظ سطح زیرکشت و تولید، رتبه سوم جهانی انار را به خود اختصاص داده است. هند، چین، ایران، ترکیه و آمریکا کشورهای اصلی تولیدکننده انار در جهان هستند. این در حالی است که تا سال ۱۳۹۶ ایران بزرگترین تولیدکننده انار در دنیا بوده و هندوستان دومین کشور تولیدکننده قلمداد می شد. اقلیم مناسب استان فارس باعث شده رتبه اول در تولید انار کشور را داشته باشد.
- در ایران شهرستانهای ساوه، نیریز و فردوس بزرگترین تولیدکنندگان انار هستند. این درخت بنا به اقلیمی که در آن زندگی می کند با بیماری های کمتری نسبت به درختانی که در مناطق مرطوب تر رشد می کنند مواجه است، اما همچنان بیماری و آفات خطرناک و مهمی وجود دارد که کشت های انار در مناطق مختلف را تهدید می کند. از آن جایی که میوه های انار برای مدت طولانی تری نسبت به سایر میوه ها بر روی درختان می مانند، بنابراین مدت زمان طولانی تری نیز در معرض آفات و بیماری ها قرار دارند.
چغندرقند
- با نام علمی (Beta vulgaris) گیاهى است دولپه و دو ساله از خانواده Chenopodiaceae که در سال اول کاشت، ریشه آن متورم و رشد مىکند و در سال دوم پس از گذراندن دوره سرما، بوتهها ساقهدار شده و گل و بذر مىدهند. چغندرقند طی دوره رشد رویشی فاقد ساقه بوده و به صورت مجموعهای از برگهای بزرگ افقی تا عمودی مشاهده میشود. ریشه اصلى چغندرقند مخروطى شکل و کشیده است. ﺧﺎﺳﺘﮕﺎه ﮔﯿﺎه ﭼﻐﻨﺪرﻗﻨﺪ ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻏﺮب آﺳﯿﺎ و ﺳﻮاﺣﻞ ﻣﺪﯾﺘﺮاﻧﻪ گزارش شده است. حدود ۳۰ درصد شکر مورد نیاز جهان توسط زراعت چغندرقند و مابقی آن از نیشکر تامین می گردد. چغندرقند در حال حاضر در حدود ۵۰ کشور جهان کشت و حدود یک چهارم از ۱۴۰ میلیون تن از شکر تولیدی جهان را شامل می شود. در ایران، به لحاظ شرایط آب و هوایی حاکم، نیمی از شکر تولیدی از زراعت چغندرقند و نیمی از نیشکر تهیه می شود.
- بر اساس آمار سازمان خواربار و کشاورزی سازمان ملل متحد (فائو) در سال ۲۰۲۰، ایران بیش از ۶ میلیون و ۲۲۰ هزار تن چغندرقند تولید کرده و به این ترتیب در جایگاه یازدهم دنیا قرار گرفته است. بر اساس گزارش های جهانی رتبه های اول تا سوم بیشترین میزان تولید چغندرقند در جهان متعلق به کشورهای روسیه، ایالات متحده و آلمان بوده و کشورهای آلمان، اسلواکی و بلژیک به ترتیب بیشترین صادرات چغندرقند را رقم زده اند.
- بیشترین سطح زیرکشت چغندرقند در ایران در استان آذربایجان غربی است و پس از آن استانهای خراسان رضوی، همدان، کرمانشاه، فارس، خوزستان، اصفهان، ایلام، لرستان و گلستان قرار دارند.
گردو
- با نام علمی (Juglans regia) از جمله گیاهان دو لپه ای و گلدار است که در خانواده Juglandaceae قرار می گیرد. مهمترین گردوهای موجود در دنیا معروف به گردوی ایرانی است، زیرا ابتدا از ایران به خاورمیانه و از آنجا به یونان و روم و سپس به انگلستان و بعد به آمریکا برده شده است.
- گردو درختی یک پایه است که گلهای نر (شاتون ها) و ماده روی یک درخت به صورت جداگانه ظاهر میشوند. گامتهای ماده گردو دگرگشن است و گرده افشانی آن به وسیله باد انجام میشود و حشرات در آن نقشی ندارند.
- بر اساس رتبهبندیهای جهانی، ایران سومین رتبه را در تولید گردوی جهان دارد. اولین کشور چین و دومین کشور آمریکاست. بعد از ایران هم به ترتیب، ترکیه، مکزیک و اوکراین قرار میگیرند. این در حالیست که ایران در سال ۱۹۹۲ رتبه چهاردهم را داشته، اما با افزایش تولیدات به رتبه سوم دست پیدا کرده است.
- سطح باغات گردو در کشور تقریبا ۱۵۷ هزار هکتار بوده که این سطح زیرکشت محصولی بیش از ۲۶۱ هزار تن را تولید میکند. برترین استان های تولیدکننده کشور از لحاظ میزان تولید به ترتیب استان های همدان، آذربایجان شرقی، فارس، کرمانشاه و لرستان و از لحاظ سطح زیرکشت استان های کرمان، همدان، لرستان، آذربایجان شرقی و فارس هستند. گرچه شرایط صادرات گردو ایرانی چندان مساعد نیست، ولی گردو چنان در ذات ایرانیان رخنه کرده که جایگاه سوم تولید در جهان گواه این مسئله است.
برنج
- با نام علمی (Oryza sativa) از مهمترین غلات و اقلام غذایی جهان از خانواده Poaceae گیاهی تک لپه، که به طور معمول به عنوان گیاهی یک ساله رشد می کند، اگرچه در مناطق گرمسیری می تواند به عنوان یک گیاه چند ساله زنده بماند. نیمی از جمعیت جهان، به برنج به عنوان یک غذای اصلی وابسته هستند.
- برنج پس از نیشکر و ذرت، سومین محصول کشاورزی از نظر میزان تولید در جهان است. خاستگاه برنج اولین بار در حوضه رودخانه یانگ تسه در چین معرفی شده که به تدریج، به مناطق جنوبیتر و آسیای جنوبی گسترش یافته است. حدود ۹۵ درصد از تولید برنج جهان در چین و هند و آسیای جنوب شرقی میباشد.
- در ایران استان های گیلان با ۲۲۰ هزار هکتار اراضی، مازندران با ۲۱۴ هزار هکتار، گلستان با ۱۰۰ هزار هکتار، خوزستان با ۱۸۰ هزار هکتار عمده ترین تولیدکنندگان برنج کشور هستند. بر اساس آمار سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد (فائو)، سالانه حدود ۵۱۰ میلیون تن برنج سفید در سطح زیرکشت ۱۶۷ میلیون هکتار تولید می شود و ایران رتبه بیست و هشتم تولید برنج دنیا را دارا می باشد. بر اساس آمارهای تجارت جهانی، کشورهای چین، هند، اندونزی، بنگلادش و ویتنام بزرگترین تولیدکنندگان برنج در دنیا محسوب میشوند و کشورهای هند، تایلند، ویتنام، پاکستان و امریکا به ترتیب پنج کشور اول صادرکننده برنج در دنیا هستند.
- در سال ۱۳۹۸ به دلیل بارندگی های زیاد و وفور آب های سطحی و ذخیره مناسب آب در سدهای برخی استانهای کشور، حدود دو میلیون و ۹۰۰ هزار تن برنج سفید در کشور تولید شده بود. اما در سالیان اخیر با کاهش بیش از ۴۰ درصدی بارندگیها که نشان از سال های خشک و بیآبی دارد، تولید برنج به عنوان یکی از محصولات پرآببر تحت آسیب شدیدی قرار گرفت و به دنبال آن گرانی این کالای اساسی پرمصرف در بازار اتفاق افتاد.
پیاز
- با نام علمی (Allium cepa) از خانواده Alliacea، گیاهی تک لپه و چندساله است که توسط بذر و پیاز قابل تکثیر است و در بیشتر نقاط دنیا کشت می شود. پیاز گیاهی بومی جنوب غربی آسیا و ناحیه ای بین فلسطین و هندوستان و منطقه شرق مدیترانه می باشد.
- بر اساس آمار سازمان خواربار و کشاورزی سازمان ملل متحد (فائو) در سال ۲۰۲۰، هلند بزرگترین صادرکننده پیاز بوده و دو کشور چین و مکزیک در رتبه های دوم و سوم، پاکستان جایگاه هشتم، افغانستان جایگاه پانزدهم و ایران نیز جایگاه ۳۳ را از آن خود کردند.
- رتبه های اول تا سوم بیشترین میزان تولید پیاز در جهان متعلق به کشورهای چین، هند و ایالات متحده می باشد و ایران ششمین کشور برتر تولیدکننده پیاز در جهان به شمار می رود. این در حالیست که سطح زیرکشت پیاز در سال زراعی ۱۳۹۹ در کشور، ۶۸ هزار هکتار و میزان تولید ۳ میلیون و ۳۰۰ هزار تن بوده است. استان های اصفهان، آذربایجان شرقی، خراسان، کرمان، فارس، هرمزگان، سیستان و بلوچستان و خوزستان به عنوان برترین تولیدکنندگان محصول پیاز در کشور مطرح هستند.
انگور
- با نام علمی (Vitis vinifera) گیاهی رونده از خانواده Vitaceae است که گل های سبز رنگ آن به صورت خوشه ای هستند. این گیاه بومی غرب آسیا و مرکز اروپا می باشد. کاربردهای متفاوت انگور و وجود کشورهای بسیاری که این میوه را پرورش می دهند باعث شده که سالانه بیش از ۷۲ میلیون تن انگور در جهان تولید شود. برای مثال صنعت انگور سالانه حدود ۱۲۵ میلیارد دلار به اقتصاد ایالات متحده کمک می کند و این در حالیست که حدود ۲۵ درصد از انگورهای مصرفی در ایالات متحده از شیلی وارد می شوند.
- بر اساس آمار سازمان خواربار و کشاورزی سازمان ملل متحد (فائو)، کشور چین با تولید ۱۴ میلیون و ۷۶۳ هزار تن انگور در سال اولین کشور تولیدکننده این محصول کشاورزی است. کشورهای ایتالیا و ایالات متحده آمریکا به ترتیب با تولید ۸ و ۷ میلیون تن در سال در رتبه های دوم و سوم این رده بندی قرار دارند.
- کشور ایران نیز با تولید تقریبا ۳ میلیون تن انگور در سال، در رتبه نهم دنیا قرار دارد. سطح زیرکشت باغات انگور در کشور تقریبا ۳۰۸ هزار هکتار بوده و استانهای فارس، قزوین، همدان، خراسان رضوی، آذربایجان شرقی، آذربایجان غربی، زنجان و مرکزی به ترتیب به عنوان برترین تولیدکنندگان محصول انگور در کشور هستند.
زعفران
- با نام علمی (Crocus sativus) گیاهی تک لپه از خانواده Iridaceae و گرانترین ادویه جهان است. استفاده بیش از حد زعفران برای بانوان باردار باعث سقط جنین خواهد شد لذا ایرانی ها خصوصا نواحی شرق کشور (که در آن زمان شرق ایران، نواحی افغانستان و تربت جام و خواف را شامل بوده) زعفران را با نام زه پران و زاپران می شناختند چرا که این دو واژه به معنای سقط جنین می باشد.
- بسیاری خاستگاه زعفران را، ایالت ماد ایران می دانند، ولی عده ای ترکیه و یونان را هم مبدا زعفران جهان می دانند.
- ایران با تولید سالانه ۳۳۰ تن و صادرات ۲۸۰ تن از این محصول بزرگترین تولیدکننده و صادر کننده زعفران در دنیا است (آمارنامه سال ۱۳۹۸). بعد از سالها توقف و سکوت مجامع بین المللی نسبت به زعفران ایران، سرانجام سازمان خواربار و کشاورزی سازمان ملل متحد (FAO) به صراحت اعلام کرد که زعفران ایران بهترین و مرغوب ترین زعفران جهان و ایران بزرگ ترین تولیدکننده این محصول در جهان است.
- ۸۵ درصد تولید زعفران جهان از ایران است که این رقم تا ۹۵ درصد هم گزارش شده. اسپانیا، افغانستان، هند، یونان، ایتالیا، مراکش و چین در رده های دوم تا هفتم تولید این محصول در جهان مطرح هستند
- از مجموع ۱۲۱ هزار هکتار سطح زیر کشت زعفران در کشور، استانهای خراسان رضوی و جنوبی با سهمی ۸۵ درصدی بیشترین سهم در تولید زعفران ایران را دارند و استان های خراسان شمالی، اصفهان، یزد و کرمان در رده های بعدی برترین و بیشترین تولیدکنندگان محصول زعفران در کشور مطرح هستند.