کاشت، داشت و برداشت زیره سبز

زیره سبز با نام علمی ( Cuminum cyminum L. ) و نام انگلیسی Cumin گیاهی یکساله از تیره چتریان و یکی از مهمترین و اقتصادی ترین گیاهان دارویی است که با توجه به نیاز آبی کم و فصل رشد نسبتا کوتاه ۱۰۰ تا ۱۲۰ روزه، میتواند در مناطق خشک و نیمه خشک ایران و در شرایط کمبود آب و حاصلخیزی کم حائز اهمیت باشد (احمدیان و همکاران، ۸۹ ) (سلامتی و زینلی، ۱۳۹۲ ) (Kamkar and meghdadi, 2011).

تغییرات شرایط اقلیمی، افزایش تدریجی دمای کره زمین و کمبود آب موجب شده است به تدریج، محصولات متحمل به خشکی در الگوی کشت جایگاه خاصی بیابند. زیره یکی از محصولاتی است که نسبت به خشکی، سرما و شوری خاک تا حدود زیادی مقاوم است. زیره در مناطق خشک و نیمه خشک به خصوص در مناطقی که تفاوت دمای شب و روز زیاد است و بارندگی سالانه کمتر از ۱۵۰ میلی متر است قادر به تولید محصول است. تحمل زیره به خشکی بسیار زیاد است به همین دلیل کشت آن اغلب به صورت دیم است( کافی،م.۱۳۸۱).

مهمترین ویژگی های زیره سبز که باعث قرار گرفتن آن در الگوی کشت مناطق خاصی از کشور گردیده عبارت اند از:

فصل رشد نسبتاً کوتاه زیره سبز ( ۱۰۰ تا ۱۲۰ روز) باعث می شود پس از برداشت محصول زمین را زیر کشت محصولاتی نظیر ذرت علوفه ای، سویا، هویج،ارزن، کنجد و برد و یا اقدامات اصلاحی روی خاک انجام داد.
زیره سبز نیاز آبی کمی دارد. علاوه بر آن، قسمت عمده آب مورد نیا ز خود را از نزولات جوی تأمین می کند.
زیره سبز در مقایسه با سایر محصولات زراعی از توجیه اقتصادی بالایی برخوردار است، خصوصاً در مناطقی که آب عامل محدودکننده است.
از آنجا که زیره سبز گیاهی صادراتی است، قیمت آن کمتر دچار نوسانات شده و موجب اطمینان خاطر کشاورز از فروش محصول خود به قیمت مناسب می شود.

نیازهای اکولوژیکی زیره:

زیره سبز گیاهی گرمسیری است و باید در مناطقی کشت شود که در طول ماههای اسفند و فروردین که مرحله گلدهی و تشکیل بذر است، میزان رطوبت پایین باشد (معاونی، ۱۳۸۸ ). مناسبترین محدوده دمایی این گیاه ۹ الی ۲۶ درجه سلسیوس است که این دما در مناطق زیره کاری در ماه های آخر زمستان و اوایل بهار فراهم میشود (کافی، ۱۳۸۱ ). زیره سبز در ارتفاع ۱۶۰۰-۹۰۰ متر از سطح دریا و با میانگین بارش ۱۴۰-۲۵۰ میلیمتر در سال به راحتی سازگار است (جامی، ۱۳۹۰ ).

خاکهای با بافت متوسط و خاکهای لومی شنی با اسیدیته ۵/۴ تا ۲/۸ برای تولید زیره سبز مناسب هستند (معاونی، ۱۳۸۸ ) (امید بیگی، ۱۳۷۹ ). اکثر رویشگاههای زیره سبز دارای بارندگی بیش از ۳۰۰ میلیمتر میباشند (معاونی، ۱۳۸۸ ).

تاریخ و تراکم کشت:

تاریخ کشت مناسب تاریخی است که در آن مجموعه عوامل محیطی برای سبز شدن، استقرار و بقای گیاهچه فراهم باشد(تبریزی، ۱۳۸۶ ). کشت زیره سبز در مناطق گرم کشور (مانند کاشمر، طبس و یزد) غالباً پیش از زمستان و در مناطق معتدله و سرد کشور (مانند قوچان و تبریز) معمولاً بعد از زمستان انجام میشود (نظامی و همکاران، ۱۳۸۸ ). بعضی محققین کشت زیره در زمستان (دی ماه) مناسبتر میدانند. محققان اظهار داشته اند در کاشت بهاره گیاهان دارویی از جمله زیره سبز، بدلیل قرار گرفتن گیاه در معرض تنش گرما تعداد دانه، وزن هزار دانه و عملکرد گیاه کاهش می یابد (خراسانی و همکاران، ۱۳۸۸).

میزان مصرف بذر تابعی است از نوع خاک، میزان رطوبت، حاصلخیزی خاک، منطقه کشت، نوع و روش کشت، تاریخ کشت، قوه نامیه و وزن هزار دانه بذر، خلوص بذر و مدیریتهای زراعی (کافی، ۱۳۸۱).

از مجموعه نتایج حاصل از پژوهشها میتوان فاصله ردیف ۴۰ تا ۵۰ سانتی متر و مقدار بذر ۵ کیلوگرم در کشت مکانیزه و بستر بذر مناسب توصیه نمود (کافی، ۱۳۸۱).

آبیاری زیره سبز

به طور کلی زیره سبز گیاهی است مقاوم به خشکی که با توجه به انطباق دوره رشدش با بارشهای زمستانه و بهاره، نیاز به آبیاری ندارد مگر اینکه دوره خشکی طولانی بوده و امکان سبز شدن نباشد که در اینصورت انجام آبیاری تکمیلی موثر است (کافی، ۱۳۸۱ ). پس از کشت باید بلافاصله زمین را به صورت ملایم آبیاری نمود تا بذرها شسته و در مرز کرتها متراکم نشوند. دومین آبیاری باید ۸ تا ۱۰ روز پس از اولین آبیاری انجام گیرد. رویش بذرها پس از دومین آبیاری آغازمیشود.

در صورت دمای بالای محیط باید ۵ تا ۶ روز پس از دومین آبیاری، مجدداً آبیاری صورت گیرد. پس از آن هر ۱۲ تا ۲۰ روز بسته به شرایط اقلیمی باید آبیاری نمود (معاونی، ۱۳۸۸).

در نتایج حاصل از یک تحقیق دو بار آبیاری یکی پس از ظهور نخستین گل آذین (گل آب) ودیگری در زمان پر شدن دانه ها (دان آب) پیشنهاد گردید (sadaphy & Rashed Mohasedl,1992 ).

بررسی دیگر نشان داد که از سبز شدن تا گرده افشانی زیره سبز عملکرد تحت تاثیر دفعات آبیاری نمی باشد اما در کل سه بار آبیاری بالاترین راندمان را دارد ( Aminpour & Moosavi,1995 ).

کنترل علفهای هرز

زیره سبز در تمام طول دوره رشد در رقابت شدید با علفهای هرز میباشد که دلیل آن رشد کند و ارتفاع کوتاه گیاه است.کاربرد علفکشهای شیمیایی به منظور کنترل علفهای هرز زیره سبز بسیار موثر گزارش شده است( رحیمی ، ۱۳۷۲). استفاده از علفکشهای اگزادیازون و یا تربوترین به مقدار ۵/۰ تا ۱ کیلوگرم در هکتار به صورت پیش از سبز شدن و فلوکلورالین به میزان ۱ کیلوگرم در هکتار به صورت پیش از کاشت موثر واقع شده است. به هنگام استفاده از علفکش باید رطوبت کافی در خاک موجود باشد. در سوریه، ۱۵ روز قبل از کاشت از علفکش ترفلان و بلافاصله پس از سبز شدن از علفکش آفالون استفاده میشود (Sastry and Anandaraj, 2010 ).

توصیه کودی زیره سبز

اگر چه زیره سبز نسبت به اغلب گیاهان زراعی ماده خشک اندکی از خاک برداشت میکند (کافی، ۱۳۸۱ ) اما برای حصول نتیجه مطلوب از آن نیاز به اتخاذ تدابیری در کود دهی (اعم از دامی و شیمیایی) میباشد.

افزودن ۱۵ تا ۲۰ تن در هکتار کود دامی کاملاً پوسیده در افزایش عملکرد زیره سبز بسیار موثر است.

بررسی تأثیر سطوح مختلف کود نیتروژن بر شاخص های فیزیولوژیکی رشد و اجزا عملکرد زیره سبز در منطقه تربت جام، مقدار ۱۵۰ کیلوگرم کود اوره ۴۸ % را برای برداشت حداکثر عملکرد توصیه نمود( Molaphylabi,1992 ).

مراقبی و همکاران،۱۳۸۴ در بررسی های خود نشان می دهند که بالاترین عملکرد زیره مربوط به تیمار۴۰ کیلوگرم نیتروژن، ۳۲ کیلوگرم پتاسیم و ۴۰ کیلوگرم فسفر به علاوه ۱۵ تن کود دامی در هکتار می باشد.

Hornok,1992 بیان کرد که دادن نیتروژن به صورت سرک در دو مرحله ( نصف در زمان کاشت و نصف ۳۰ روز پس از کاشت) در مقایسه با روش یک مرحله ای در زمان کاشت باعث افزایش عملکرد گردید

نتایج تحقیقات فاضلی و همکاران ۱۳۹۳، نشان داد که کاربرد کلات آهن و همچنین سولفات روی باعث افزایش عملکرد در زیره سبز گردید.

توصیه عمومی و کلی به کشاورزان زیره کار در مراحل مختلف رشد به شرح ذیل هست:

مرحله آماده سازی زمین:

کودهای کامل پیش کشت و کود دامی ، اسید هیومیک گرانوله

(تغذیه قبل از کشت سبب بهبود شرایط فیزیکی و شیمیایی خاک می شود و با عث بهبود جذب عناصر از خاک میگردد.)

مرحله بذر مال

کودهای مورد نیاز: اسید هیومیک، روی ،اسید آمینه که این ترکیبات باعث بهبود جوانه زنی و سبز شدن یکنواخت تر مزرعه می گردد.

مرحله رشد رویشی

کودهای مورد نیاز: کود محرک رشد ریشه ،کود کامل،اسید هیومیک، اسید آمینه ، کلات آهن

(به دلیل اینکه زیره رشد کندی دارد در ابتدای پس از جوانه زنی استفاده از ترکیبات محرک رشد ریشه سبب استقرار بهتر و در نتیجه جذب بهتر عناصر غذایی و رشد بیشتر اندام هوایی میشود و همچنین مرحله ابتدایی تشکیل برگ ها به دلیل فتوسنتز گیاه از حساس ترین مراحل رشدی می باشد که استفاده مناسب از کودها باعث افزایش سطح سبز برگ و به دنبال آن فتوسنتز بیشتر گیاه می شود).

مرحله گل دهی و میوه دهی

کودهای مورد نیاز: اسید هیومیک، کود فسفر بالا، فسفیت پتاسیم

(در این مرحله به دلیل سوخت و ساز و مصرف انرژی زیاد در گیاه نیاز به کودهایی دراد که باعث افزایش انرژی درگیاه شود همچنین برای جلوگیری از بیماری های قارچی استفاده از کود فسفیت پتاسیم توصیه می شود) .

مرحله تشکیل میوه

کودهای مورد نیاز: اسید هیومیک،کود پتاسیم بالا، کودهای حاوی درصد مناسب روی ، گوگرد، اسید آمینه، جلبک دریایی

(در این مرحله محلول پاشی کودهای حاوی آهن و روی تاثیر بسزایی در افزایش کیفیت میوه و در نهایت افزایش عملکرد نهایی بذر دارد.)

آفات:

مهمترین آفتی که از روی زیره سبز گزارش شده شته سبز هلو است و این آفت یک آفت پلی فاژی است. مورچه ها نیز از آفات دیگر زیره سبز می باشند که معمولاً در اواخر مراحل رشد هنگامی که بذرها به راحتی از درون چترها جمع آوری می شود به مزارع حمله ور شده و در عرض چند روز قسمت اعظم بذرها را جمع آوری می کنند.

بیماری های زیره سبز:

یکی از مهمترین موانع تولید مطلوب زیره سبز به خصوص در سال های پرباران ابتلای زیر سبز به بیماری های گیاهی است. بررسی منابع نشان می دهد که تاکنون سه بیماری مهم قارچی از زیره سبز در دنیا گزارش شده است. بیماری بوته میری، سوختگی برگ و سفیدک سطحی زیره سبز که به ترتیب عامل این سه بیماری Fusarium oxysporum ، Alternaria burnsii و Erysipje polygoni می باشند.

روش های مبارزه

تلاش در جهت اصلاح و معرفی ارقام مقاوم زیره سبز به این بیماری

استفاده از تناوب زراعی

از بین بردن بقایای گیاه بعد از برداشت محصول در خارج از مزرعه

در ابتدای بیماری در مزرعه بوته های بیمار را بلافاصله از بین برد

ضدعفونی کردن وسایل و ماشین های کشاورزی

ضدعفونی کردن بذرها با سموم سیستماتیک.

سم پاشی با سموم قارچ کش حاوی مس

برداشت و فرآوری زیره سبز :

زمان برداشت از اوایل خرداد تا اواسط تیر در مناطق سرد و مناطق معتدل و از اواسط دی ماه تا اواسط اسفند در مناطق گرمسیر و نیمه گرمسیر متفاوت میباشد. در سیستم رایج سنتی، پیش از شروع ریزش؛ گیاه به صورت دستی و با ادوات مخصوص بریده و سپس با کوبیدن آن دانه را از کاه جدا می کنند (Amini Dehaghi and MollFilabi,2010 ).

منابع:

احمدیان، احمد، احمد قنبری، محمد گلوی، براتعلی سیاهسر، و الیاس آرزمجو. “اثر رژیم های مختلف آبیاری و کود دامی
بر میزان عناصر، درصد اسانس و ترکیبات شیمیایی زیره سبز.” مجله علمی- پژوهشی اکوفیزیولوژی گیاهان زراعی علف های هرز ۱۶ (۸۹) : ۸۳-۹۴ .
امید بیگی، رضا. تولید و فرآوری گیاھان دارویی. چاپ اول. جلد سوم. مشھد: انتشارات آستان قدس رضوی، ۱۳۷۹.
تبریزی، علی اکبر. “تاریخ کشت مناسب در گیاھان زراعی و عوامل موثر بر آن.” زیتون ۱۷۹( ۱۳۸۶): ۲۸ .
جامی، محمد یوسف. بررسی اثر زمان آبیاری بر عملکرد و اجزاء عملکرد توده های زیره سبز در استان هرات – افغانستان. پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشکده کشاورزی، دانشگاه شاهد، تهران: دانشکده علوم کشاورزی شاهد،۱۳۹۰.
خراسانی، زینب، احمد نظامی، مهدی نصیری محلاتی، و علی اصغر محمدآبادی. “اثر تاریخ کشت پاییزه بر خصوصیات فنولوژی و مورفولوژی اکوتیپ های زیره سبز در شرایط آب و هوایی مشهد.” همایش علمی توسعه صنعت گیاهان دارویی ایران، ۱۳۸۸ .
رحیمی. م ۱۳۷۲ . بررسی مبارزه شیمیایی با علفهای هرز در زراعت زیره سبز. ناشر سازمان پژوهشهای علمی صنعتی.
سلامتی، مریم السادات، و حسین زینلی. “بررسی تنوع ژنتیکی جمعیت های مختلف زیره سبز با استفاده از صفات مورفولوژیک.” فصلنامه علمی-پژوهشی تحقیقات گیاهان دارویی و معطر ایران ۲۹.شماره ۱ ( ۱۳۹۲ ).
فاضلی کاخکی،ف و نباتی،ج و امامی،م و علوی کیا،ع.۱۳۹۳ . ارزیابی صفات مرفولوژیک، عملکرد و اجزای عملکردگیاه دارویی زیره سبز تحت تحت تاثیر سولفات آهن و روی.فرآیند و کارکرد گیاهی،جلد ۵ ، شماره۱۷.
قربانی، رضا، علیرضا کوچکی، مریم جهانی، آزاده حسینی، علی اصغر محمدآبادی، و مژگان ثابت تیموری. “بررسی اثر تاریخ کاشت، زمان و روش های مختلف مدیریت علف های هرز در مراحل مختلف رشد بر عملکرد و اجزای عملکرد زیره سبز.” پژوهش های زراعی ایران ۷، شماره ۱ (۱۳۸۸): ۱۵۳-۱۴۵ .
کافی، م، ۱۳۸۱ ، زیره سبز فناوری تولید و فرآوری. ناشر زبان ادب.
مراقبی،ف. پیدا،س. و عاقل پسند،ه و محمدپور،س،ح.۱۳۸۴. بررسی ۴ سطح تیمار کودی بر روی مرفولوژی زیره سبز محلی اصفهان،کرمان. چهارمین همایش سراسری کشاورزی و منابع طبیعی. باشگاه پژوهشگران جوان شعبه تبریز.
معاونی، پیام. گیاھان دارویی (جلد یک). تهران: دانشگاه آزاد اسلامی واحد شهر قدس، چاپ اول ۱۳۸۸
نظامی، احمد، سرور خرمدل، مهدی نصیری محلاتی، و علی اصغر محمدآبادی. “واکنش تعدادی ازتوده های بومی زیره سبز به تاریخ های کشت پاییزه در شرایط آب و هوایی مشهد.” تنش های محیطی در علوم کشاورزی ۲، شماره ۱ ( ۱۳۸۸ ) :۱۳-۱

Amini Dehaghi, Majid, and Abdollah MollFilabi. “Production technology for Cumin-)Cuminum cyminum L.) on the basis of research findings.” Acta Horticulturae 853 (2010):83-91.
Aminpour, R and Mossavi, S. F., Journal of Agriculture Science and Natural Source of Esfahn University, 1, 45 (1995).

Hornok,L.1992.Ciltivation and processing of medicinal plants Academic kiado,Budopest,45.
Molaphylabi, A., The Study of Different Amount Nitrogen Manure on Physiologic Growth Indicator and Cumin Yield Components, Training Agriculture Press, Iran (1992).

Sadaphy,B and Rashed mohasel M. H., Effect of Amount Nitrogen and Irrigation on Growth and Cumin Yield, Research Organization of Scientific and Industrial of Iran ( Khorasan) Press,Iran ( 1992).