گیاه دارویی عناب، شرایط کشت و نیاز های تغذیه ای

شرایط آب و هوایی:

درخت عناب گیاه مناطق گرم و معتدل است و در مقابل تغییرات درجه حرارت مقاومت بسیاری دارد. حداقل و حداکثر دمای قابل تحمل عناب در منابع مختلف از ۲۵ – تا ۳۸ – در زمستان و تا ۴۸ + در تابستان ذکر شده است (غوث، ۱۳۸۸ وSong et al,2010.). عناب جزو درختان دیر گل و زود خزان است، یعنی نسبت به دیگر درختان دیرتر از خواب بیدار شده و زودتر خزان می­کند، از این رو از سرماهای زودرس پاییزه و دیررس بهاره مصون می­ماند. سرماهای ناگهانی و دماهای بالا به خصوص همراه باد که میزان رطوبت محیط را کاهش می­دهد در زمان تلقیح گل­ها می­تواند باعث کاهش محصول عناب شود، از این­رو در مرحله گل­دهی دامنه دمایی ۲۰ تا ۳۰ درجه می­تواند مطلوب باشد؛ ولی میوه عناب برای رسیدن کامل، نیاز به تابستان گرم دارد. میزان نیاز سرمایی عناب بسیار پایین بوده و برای برخی از ارقام معروف، ۲۰۰ تا ۴۰۰ ساعت برآورد شده است. عناب همچنین به خشکی و خاک­های شور مقاوم است. در خاک­های شنی تا رسی و حتی سنگلاخی میت­واند رشد کند ولی بهترین خاک برای آن خاک­های لومی و لومی شنی با عمق مناسب است. pH مناسب خاک برای درخت عناب بین ۵/۷ -۵/۶ است ولی در خاک­هایی با pH 5/4 تا ۴/۸ نیز می­تواند رشد کند. این درخت نسبت به شوری آب متحمل بوده و EC آب را تا ۳ دسی­زیمنس بر متر به راحتی تحمل می­کند ولی مقادیر بیشتر EC ،باعث کاهش محصول می­شود (غوث، ۱۳۸۸ وSong et al,2010.). این گیاه نسبت به ارتفاع محل کاشت نیز حساسیت خاصی ندارد و از مناطق کم ارتفاع حاشیه دریاها و دشت­های با ارتفاع کم و پست تا ارتفاعات مناطق کوهستانی پراکنده است. در برخی گزارشها به تاثیر مثبت محلول­پاشی کودهای حاوی بور و روی در عناب اشاره شده است (Mishra and Karska, 2008).

توصیه کودی عناب

برخی ویژگی­های فیزیکی، میزان ماده آلی، غلظت عناصر در خاک، پتانسیل تولید و اندازه درخت عناب از جمله عوامل موثر در توصیه کودی هستند.

کود آلی

کودهای دامی اعم از کود گوسفندی، گاوی و مرغی و انواع کمپوست جزء مهم­ترین کودهای آلی محسوب می­شوند. در این بین، اغلب کشاورزان تنها از کودهای گاوی در باغات عناب استفاده می­کنند. در بین کودهای آلی، کود گاوی رایج­ترین و در دسترس­ترین کود برای کشاورزان استان خراسان جنوبی است. با عنایت به این که میزان ماده آلی در اکثر خاک­های کشاورزی استان خراسان جنوبی بسیار کم و اغلب کمتر از ۵/۰  درصد است در روش پخش سطحی، میزان مصرف کودهای گاوی بسته به توان مالی کشاورز به میزان ۱۵ تا ۲۰ تن در هکتار ( ۴۰۰ درخت) در اواخر فصل زمستان توصیه می­شود.

کودهای شیمیایی

نیتروژن:

میانگین غلظت نیتروژن در میوه عناب (در مرحله رسیدگی) ۵-۲ و در برگ۲۳- ۱۵  گرم در کیلوگرم گزارش شده است (san et al., 2009). علائمی مانند کوچک بودن اندازه برگ­ها، رنگ پریدگی برگ­ها، رسیدگی زودتر از موعد میوه، داشتن میوه­های کوچک و ریزش شدید میوه­ها از جمله مهم­ترین علایم کمبود نیترژن هستند. با این وجود، ریزش میوه عناب علاوه بر کمبود نیتروژن ممکن است در اثر کمبود بور، تنش­های آبیاری، رطوبت نسبی پائین و وزش باد نیز رخ دهد. مناسب­ترین روش مصرف کود نیتروژنه، مصرف آن در سه قسط و به صورت کودآبیاری است. قسط اول بلافاصله بعد از ریزش گلبرگ­ها، قسط دوم هنگامی که میوه­ها حداکثر به اندازه فندق باشند و قسط سوم پس از برداشت میوه (پیش از خزان برگ­ها) توصیه می­شود. برخی مطالعات نشان داده که محلول­پاشی اوره با غلظت ۳ در هزار، هنگامی که میوه­ها ۴-۳ میلی متر قطر دارند محصول را به طور معنی­داری افزایش می­دهد (Omar et al., 2015). زیادی مصرف کود اوره، رنگ گرفتن میوه که یکی از پارامترهای مهم در بازارپسندی و فروش عناب است را کاهش می­دهد. همچنین، زیادی مصرف اوره (به دلیل تبدیل آن به فرم نیترات) باعث اختلال در جذب آهن شده و برخلاف انتظار، برگ­ها زرد خواهند شد. اختلال در جذب کلسیم و کاهش ماندگاری میوه، از دیگر پیامدهای مصرف زیاد کود اوره است.

فسفر:

میانگین غلظت فسفر در میوه عناب (در مرحله رسیدگی) ۳/۰ و در برگ ۳/۱ – ۷/۰ گرم در کیلوگرم گزارش شده است (san et al., 2009). به طور میانگین هر درخت عناب بارده بالغ در طی یک سال، ۹۰-۶۰ گرم فسفر (P) از خاک برداشت می­کند (Mishra and Karska,2008). کودهای فسفره به دلیل حلالیت کم، باید در اوایل اسفند، هنگامی که گیاه در خواب زمستانی به سر می­برد، همراه با کود دامی و به صورت چالکود (دو حفره به فاصله حدود یک متر از تنه) در سایه انداز درخت و در مسیر جریان آب مصرف شوند.

پتاسیم :

میانگین غلظت پتاسیم در میوه عناب (در مرحله رسیدگی) ۵/۳  و در برگ ۱۰  گرم در کیلوگرم گزارش شده است (san et al., 2009 ; Dalal et al., 2011.). هر درخت عناب بارده بالغ در طی یک سال فقط ۱۹۰-۱۴۰ گرم نیتروژن و ۹۰-۶۰ گرم فسفر  از خاک برداشت می­کند ولی این میزان در مورد پتاسیم ۷۰۰ -۴۷۰ گرم است. (Meghwal et al.,2007). در درختانی مثل عناب که رنگ میوه آن ها قرمز است مصرف کود پتاسیم باعث زیاد شدن رنگ قرمز میوه و افزایش بازارپسندی می­شود در حالی که در درختانی که پتاسیم کم (و نیتروژن زیاد) دریافت کرده باشند رنگ میوه شفافیت لازم را ندارد (سالاردینی، ۱۳۵۸). مناسب­ترین زمان مصرف کودهای پتاسیمی در باغات عناب، اسفندماه و به صورت چالکود است. در زمان فندقی شدن میوه­ها، که درخت در اوج نیاز غذائی قرار دارد سولفات پتاسیم را می­توان به صورت کودآبیاری و یا کودهای حاوی درصد بالای پتاسیم به صورت محلول­پاشی استفاده کرد.

کلسیم:

برای برخی ارقام گیاه عناب، میانگین غلظت کلسیم در میوه (در مرحله رسیدگی) ۱۵/۰  و در برگ ۴ درصد گزارش شده است (san et al., 2009). برخی آزمایش­ها نشان داده است که محلول­پاشی ترکیبات حاوی کلسیم، برخی خصوصیات کیفی میوه عناب را بهبود می­بخشد به طوری که مدت انبارداری میوه افزایش و میزان چروکیدگی آن کاهش خواهد یافت.

بور:

مطالعاتی که در رابطه با وضعیت بور در کشورهائی مانند هندوستان و ترکیه انجام شده نشان می­دهد که حد مناسب غلظت این عنصر در برگ درخت عناب در رقم­های مختلف بین ۶۰-۵۰ میلی­گرم بر کیلوگرم است (san et al., 2009 ; Dalal et al., 2011.). کمبود بور سبب اختلال در رشد گیاه، نازک شدن شاخه­ها، خشک شدن سرشاخه­ها و نوک ریشه، کوچک و چروکیده شدن میوه­ها و ریزش آن­ها پیش از رسیدن می­شود . کاهش شدید تشکیل میوه مشخص­ترین علامت کمبود بور محسوب می­شود. بور در خاک به راحتی حرکت می­کند از این رو می­توان آن را در سطح خاک و یا به صورت چالکود و در اواخر زمستان مصرف کرد. با این وجود، مصرف اسید بوریک به صورت محلول­پاشی بیشتر رایج است. محلول­پاشی اسید بوریک را می­توان در خاک­های غیر شور و بسته به شدت کمبود بور، با غلظت ۵-۳ در هزار در زمان متورم شدن جوانه­ها، فندقی شدن میوه و حتی پس از برداشت میوه (پیش از خزان برگ­ها ) انجام داد (ملکوتی و طباطبائی، ۱۳۸۴ ؛ سمر و همکاران، ۱۳۹۶ . Meghwal et al., 2007).

آهن:

در برگ درختان عناب (در مرحله رسیدگی کامل میوه) غلظت آهن بین ۱۶۰ تا ۲۱۰ میلی­گرم بر کیلوگرم گزارش شده است (san et al., 2009). با این وجود در بسیاری از موارد اندازه­گیری میزان کلروفیل برگ شاخص معتبرتری برای ارزیابی وضعیت آهن گیاه به حساب می­آید (سالاردینی، ۱۳۵۸ ؛ سمر و همکاران، ۱۳۸۹). در صورت بروز علائم کمبود آهن در درختان عناب، می­توان حدود ۵۰ تا ۱۵۰ گرم از کلات آهن را بسته به شدت کمبود برای هر درخت بالغ بارده ( ۱۲ ساله) در اواسط فصل بهار به صورت خاکی یا همراه با آب آبیاری مصرف کرد. ضمناً این کود را می­توان با غلظت ۱ تا ۳ در هزار بسته به نیاز در فصل تابستان محلول­پاشی کرد.

روی:

در برگ ارقام مختلف درختان عناب، غلظت روی بین ۱۲ تا ۲۵ میلی­گرم بر کیلوگرم گزارش شده است. (san et al., 2009). رایج­ترین کود حاوی روی سولفات روی است. این ترکیب را می­توان به صورت خاکی و یا محلول­پاشی استفاده کرد. بسته به شدت کمبود روی، مقادیر ۲۰۰ تا ۴۰۰ گرم سولفات روی برای هر درخت بالغ عناب ( ۱۲ ساله) توصیه می­شود. این میزان باید در سایه انداز درخت با خاک مخلوط شده یا به صورت چالکود مصرف شود (سالاردینی، ۱۳۵۸). برای محلول­پاشی نیز، می­توان این کود را با غلظت ۵-۳ در هزار در زمان متورم شدن جوانه­ها، زمان فندقی شدن میوه­ها و یا بلافاصله پس از برداشت میوه مصرف کرد.

منگنز:

غلظت منگنز در برگ درختان عناب بین ۱۵ تا ۴۰ میلی­گرم بر کیلوگرم متغیر است. علامت کمبود منگنز مانند کمبود آهن، زردی برگ­ها است ولی برخلاف کمبود آهن، قسمتی از حاشیه رگبرگ­ها نیز سبز باقی می­ماند (در کمبود آهن، فقط رگبرگ­ها سبز هستند). در مواردی که تجزیه برگ نشان دهنده کمبود شدید این عنصر باشد استفاده از کود سولفات منگنز به میزان ۵۰ تا ۱۰۰ گرم برای هر درخت ( ۱۲ ساله) به صورت چالکود و یا محلول­پاشی با غلظت ۴ در هزار بعد از ریزش کامل گلبرگ­ها توصیه می­شود (عطاردی و همکاران، ۱۳۹۸).

آفات:

مهم­ترین آفت عناب در استان خراسان جنوبی مگس عناب است. این حشره میوه­ها را قبل از رسیدن سوراخ کرده و درون آن­ها تخم­ریزی می­کند (یزدانی و همکاران ۱۳۸۵). یخ­آب زمستانه، جمع­آوری میو ه­های آلوده و شخم پای درخت در کاهش خسارت این آفت مؤثر است. برای مبارزه شیمیایی نیز می­توان طبق نظر کارشناسان حفظ نباتات از سموم مناسب استفاده کرد. سایر آفات عناب شامل سنک عناب، پروانه پارانشیم­خوار عناب، کنه زرد شرقی، کنه پاکوتاه، تریپس توتون، تریپس و شب­پره هندی می­باشد.

برداشت و فرآوری عناب:

برداشت محصول عناب از اوایل مرداد تا اواخر شهریور به دو منظور تازه_خوری و خشک انجام می­گیرد. برداشت عناب به منظور تازه­خوری پس از اینکه رنگ میوه قرمز تیره شد و در حالت ترد و تازه انجام می­شود. میوه عناب چنانچه روی درخت خشک شود چروکیدگی آن کمتر خواهدشد بنابراین اجازه می­دهند تا حد امکان میو ه­ها روی درخت خشک شود. پس از برداشت، میو ه­های جمع آوری شده را برای خشک شدن کامل در آفتاب قرار می­دهند. برخی باغداران خشک کردن میو ه­ها را در محیط سایه انجام می­دهند. (حسین آوا، ۱۳۸۱).

منابع:

• حسین آوا، س.، ۱۳۸۱ . نشریه عناب. انتشارات فنی معاونت ترویج سازمان تات.
• سالاردینی، ع. ا. ۱۳۵۸ . حاصلخیزی خاک (چاپ اول). انتشارات دانشگاه تهران،۴۴۱ صفحه.
• سمر، س. م.، سماوات، س.، تدین، م. س.، رضائی، ح.، طهرانی، م. م.، اردکانی، م. س.، بشارتی، ح. و فلاح، ع. ر. ۱۳۸۹. آهن در خاک و گیاه (چاپ اول). نشر آموزش کشاورزی، ۱۹۱ صفحه.
• سمر، س. م.، کشاورز، پ.، شهابی، ع. ا.، گندمکار، ا.، فرخ غنی، ش. و امداد، م. ر. ۱۳۹۶. نشریه فنی راهنمای کوددهی در باغ سیب (در دست انتشار). موسسه تحقیقات خاک و آب.
• عطاردی، ب.، مقری فریز، ع. ر.، دادیور، م. و ذبیحی، ح. ر. ۱۳۹۸. مدیریت کوددهی و تغذیه درختان عناب. اولین همایش ملی عناب.
• غوث، ک. ۱۳۸۸. عناب میوه فرامو ش شده (چاپ اول). انتشارات سعیدی منش.
• غوث،ک.، پویان، م.، ابراهیمی، م.، حسینی، س. و شاهی، ط. ۱۳۹۸. عناب از کاشت تا فرآوری. انتشارات فکر و بکر تهران.
• ملکوتی، م. ج. و طباطبائی، س. ج. ۱۳۸۴ . تغذیه صحیح درختان میوه در خاکهای آهکی ایران (چاپ اول). انتشارات سنا، ۳۰۴ صفحه.
•  Dalal, R.P.S., Thakur, A. and Brar, J. S. 2011. Effect of foliar application of nutrients on leaf mineral composition and yield of Ber (Ziziphus mauritiana Lam.) under arid conditions. Annals of Arid Zone, 50(1): 53-56.
•  Krishan, H., Sharm, B. D., Bhargava, R. and Singh, R. S. 2016. Stylar end (browning: A physiological disorder of Indian Jujube (Ziziphus mauritiana) fruits. Indian Journal of Agricultural Sciences, 86 (12): 1621–۱۶۲۴.
• Meghwal, P.R., Khan, M.A. and Tewari, J.e. 2007. Ber: Growing Ber (Ziziphus mauritialla Lam) for sustainable income and employment in arid and semi-arid regions. Central and Zone Research Institute. Evergreen Printers, Jodhpur, 26 p.
•  Mishra, S. and Krška, B. 2008. Effect of different cultural treatments on yield and physical characteristics of Ziziphus jujuba Mill grown in Czech Republic. : International Jujub Symposium, 840:343-346.
•  Omar, A. K., Al-Obeed, R. S., Al-Saif, A. M. and Soliman, S. 2015. The impact of foliar application of urea, zinc and canada humex on yield and fruit properties of Jujube “C.V Puyin” under Saudi Arabia conditions. The Journal of Agriculture and Natural Resources Sciences, 2(3): 524-52.
•  San, B., Yildirim, A. N., Polat, M. and Yildirim, F. 2009. Mineral composition of leaves and fruits of some promising Jujube (Zizyphus jujuba Miller) genotypes. Asian Journal of Chemistry, 21 (4): 2898-2902.
•  Song, F., Hadier, Y., Shi, Y., Zhang, P. and Luo, Q. 2010. Correlation analysis between soil nutrient and fruit quality of Ziziphus Jujuba cv. Junzao in Tarim .Basin of Xinjiang. Journal of Fruit Science, 27: 626-630.