دلایل کمبود یا بیشبود عناصر غذایی در گیاه
به طور معمول نام ۱۷ عنصر به عنوان عناصر غذایی لازم برای گیاهان ذکر شده است که از این تعداد کربن، اکسیژن و هیدروژن معمولاً از هوا تأمین میشود. شش عنصر به مقدار زیاد مورد نیاز گیاهان هستند که عبارتند از ازت، فسفر، پتاسیم، کلسیم، منیزیوم و گوگرد. هشت عنصر دیگر برای رشد درختان میوه و گیاهان ضرورت کامل دارند ولی مقدار نیاز گیاه به آنها کمتر است که عبارتند از آهن، روی، بر، منگنز، مس، مولیبدن، کلر و نیکل. مقدار عناصر غذایی مورد نیاز درختان میوه بر اساس دو عامل مقدار جذب عناصر غذایی توسط محصول و پتانسیل خاک برای تأمین به موقع مواد غذایی برای گیاه تعیین و محاسبه میشود. برای تعیین مقدار کود مورد نیاز گیاهان باغی لازم است از نقش عناصر پرمصرف و کم مصرف در گیاهان شناخت کاملی داشته باشیم. به طور طبیعی و تحت تأثیر شرایط محیطی مقادیر مشخصی از عناصر در محیط رشد درختان میوه قرار دارد (خاک و هوا) اما همه آنها قابل جذب برای درختان نمیباشند؛ بلکه باید این ترکیبات به اشکال قابل جذب برای درختان درآیند تا به وسیله ریشه ها جذب شوند. غلظت عناصر موجود در خاک تحت تأثیر عوامل محیطی مختلف از جمله خصوصیات خاک، شرایط محیطی مانند دما، رطوبت، نور و اثر متقابل عناصر با هم قرار دارد. این غلظت در داخل درختان نیز متأثر از شرایط ژنتیکی و محیطی خواهد بود.
اثر فاکتورهای ژنتیکی:
فاکتورهای ژنتیکی متفاوت در درختان میوه باعث تفاوت در فعالیت متابولیکی درختان شده و جذب عناصر را تحت تأثیر قرار میدهد و این موضوع در هنگام تهیه بستر مناسب باغهای میوه باید مدنظر قرار گیرد. بعضی درختان میوه تمایل شدیدی به جذب عناصر خاص دارند. جذب بعضی عناصر به صورتهای خاصی انجام میگیرد. برخی به صورت جذب فعال توسط درختان دریافت میشوند یعنی برای جذب این عناصر درخت انرژی صرف میکند و آنها را از محیط دریافت میکند. شدت و میزان جذب این عناصر بستگی زیادی به شدت متابولیکی درخت دارد. خصوصیت ژنتیکی بعضی درختان باعث ایجاد ریشههای افشان و پراکنده در خاک میشود که در این صورت سطح وسیعی از محیط را برای جذب عناصر در بر میگیرد. در درختان میوهای که تبخیر و تعرق بیشتری به سایرین دارند جذب عناصر آسانتر خواهد بود که میتواند به اندازه برگها، نوع تاج درخت، شکل برگها، ارتفاع درخت و … بستگی داشته باشد.
اثر فاکتورهای محیطی:
از عوامل محیطی مؤثر بر جذب میتوان میزان رطوبت، دما، طول روز، خصوصیات خاک و … را نام برد.
- رطوبت: از آنجایی که حرکت و انتفال مواد در خاک ارتباط مستقیمی با میزان رطوبت دارد این عامل میتواند در فراهمی عناصر قابل جذب مؤثر باشد. گاهی کمبود آب باعث کاهش جذب عناصر به وسیله درختان میشود. حلالیت عناصر غذایی در آب درجات مختلفی دارد و بسته به میزان رطوبت و میزان عناصر در دسترس گیاهان متفاوت است. گاهی نیز آب زیادی باعث شسته شدن و خارج شدن عناصر غذایی از دسترس گیاه میشود.
- دما: افزایش دما در اکثر موارد باعث افزایش متابولیکی، تبخیر و تعرق و جذب عناصر غذایی میشود. در این حالت فعالیت ریشهها ارتباط مستقیمی با دمای خاک دارد به همین دلیل در زمستان که دمای خاک کاهش مییابد فعالیت ریشهها به شدت کاهش مییابد ولی به طور کل قطع نمیشود. یعنی گاهی در زمستان بعضی از درختان میوه مانند سیب فعالیت ناچیزی در منطقه ریشه دارند و مواد غذایی را جذب میکنند. همچنین دمای زیاد محیط در هنگام محلولپاشی مواد غذایی روی درختان میوه باعث تبخیر بخش مایع مواد غذایی شده و جذب عناصر غذایی را با مشکل مواجه میسازد.
- نور: جذب مواد غذایی در طول روز بسیار بیشتر از زمان تاریکی است. وجود نور باعث بروز فعالیت کلروفیلسازی در درختان میگردد و متعاقب آن جذب عناصر غذایی نیز افزایش مییابد. همچنین نور به عنوان یک محرک رشد باعث افزایش فعالیتهای فیزیکوشیمیایی در درختان شده و جذب و انتقال مواد غذایی در آنها را افزایش میدهد.
- خاک: شاید بتوان گفت که مهمترین عامل در جذب عناصر غذایی توسط درختان میوه شرایط و خصوصیات خاک است. عواملی از قبیل بافت خاک، غلظت عناصر موجود در خاک، رطوبت خاک، PH محیط خاک، میزان مواد آلی، نوع و میزان رس موجود در خاک و حتی عوامل فیزیکی مانند شیب زمین، ارتفاع محل و … در تغذیه درختان میوه تأثیر دارند. اصولاً وضعیت تغذیهای در خاکهای بسیار سنگین (رسی) و بسیار سبک (شنی) مناسب نمیباشد و درختان با مشکل مواجه میشوند. بهترین نوع بافت خاک حالت لومی است. حضور ماده آلی میتواند بافت خاک را مطلوب کرده و شرایط مناسب تغذیهای را برای درختان فراهم کند. از آنجایی که اکثر خاکهای کشور آهکی هستند لذا دارای PH بالا میباشند. جذب عناصر غذایی در خاک در PH خنثی (PH=7) و یا کمی اسیدی صورت میپذیرد بنابراین اصلاح خاکها در طول زمان و در هنگام احداث باغها باید مدنظر قرار گیرد. استفاده از کودهای آلی و شیمیایی با بنیانهای مناسب میتواند بسیار به ما کمک کند.
اثر متقابل بین عناصر:
مقدار زیاد یک عنصر غذایی در درخت ممکن است روی جذب دیگر عناصر غذایی اثر بگذارد. اگر عنصری باعث افزایش جذب عنصر دیگر توسط درختان شود این اثر را سینرژیست گویند و بر عکس اگر غلظتی از یک عنصر باعث جلوگیری از جذب و یا کاهش جذب عنصر دیگر شود آن را اثر متقابل یا آنتاگونیست گویند. به طور مثال افزایش غلطت پتاسیم در درختان میوه باعث کاهش غلظت کلسیم در میوه میشود و روی کیفیت و عمر انباری میوه اثر منفی دارد. همچنین نسبت عناصری مانند ازت به کلسیم و کلسیم به بر و … اثر رقابت بین عناصر را روی محصولات باغی نشان میدهد. به همین دلیل کارشناسان تأکید فراوانی به مصرف کودهای شیمیایی به صورت متعادل دارند.
امروزه با مصرف بهینه کود میتوان علاوه بر فراهم آوردن شرایط مطلوب تغذیهای، باعث افزایش عملکرد محصولات به میزان چشمگیری شد. همچنین کیفیت و سلامت تولیدات باغی ارتباط تنگاتنگی با مصرف متعادل و بهینه کودها در باغها دارد.
منبع:
سیلسپور، م. و نایینی، م. ر. ۱۳۹۷. اصول و مبانی پرورش درختان پسته (چاپ اول). انتشارات آموزش و ترویج کشاورزی، ۱۶۱ صفحه.
