آنالیز خاک یکی از ابزارهای مهم در مدیریت تغذیه گیاه است که اطلاعات دقیقی درباره‌ی ویژگی‌های فیزیکی، شیمیایی و حاصلخیزی خاک ارائه میدهد. اما بدون تفسیر درست این داده‌ها، امکان تصمیم‌گیری اصولی برای کوددهی و بهبود عملکرد گیاه وجود ندارد. هدف این مقاله، آموزش تفسیر نتایج آنالیز خاک و ارائه‌ی راهکارهایی برای تغذیه متعادل گیاهان است.
بهترین زمان برای انجام آنالیز خاک، پیش از آغاز فصل رشد گیاهان است، یعنی زمانی که هنوز عملیات کاشت انجام نشده است. معمولاً این بازه زمانی در پاییز یا اوایل بهار قرار دارد. انجام آزمون خاک در این دوره، به کشاورز یا باغدار فرصت کافی میدهد تا براساس نتایج به‌دست‌آمده، نسبت به تهیه و مصرف بهینه کودهای مورد نیاز در زمان مناسب اقدام کند.
آزمون خاک از چهار مرحله‌ی اصلی تشکیل شده است که رعایت دقیق هر یک برای دستیابی به نتایج معتبر ضروری است:
۱-نمونه‌برداری صحیح از خاک
۲- انجام آنالیزهای آزمایشگاهی (شیمیایی یا فیزیکی)
۳-تفسیر علمی نتایج آزمایش
۴-توصیه و بکارگیری برنامه کودی بر اساس نیاز واقعی گیاه
یکی از حیاتی‌ترین مراحل آزمون خاک، مرحله‌ی نمونه‌برداری است. دقت در این مرحله به‌طور مستقیم بر اعتبار و کاربردپذیری نتایج آزمایش تأثیر می‌گذارد. در واقع، حتی اگر پیشرفته‌ترین آزمایش‌ها نیز روی نمونه‌ای نادرست انجام شود، نمی‌توان به نتایج آن اعتماد کرد. به همین دلیل، نمونه‌برداری باید بر اساس اصول علمی و با در نظر گرفتن تنوع خاک در مزرعه یا باغ انجام شود. نمونه‌هایی که به درستی و از نقاط مختلف مزرعه به صورت ترکیبی تهیه می‌شوند، می‌توانند نمایانگر واقعی وضعیت تغذیه‌ای خاک باشند و پایه‌ی قابل اعتمادی برای تصمیم‌گیری در مورد کوددهی و مدیریت حاصلخیزی خاک فراهم آورند. از آنجاییکه نحوه نمونه برداری آنالیز یک روش کاملا تخصصی و بسیار مهم میباشد در مقاله دیگری نحوه نمونه برداری اصولی آن ارائه خواهد شد.
جدول ۱- نمونه ای از نتایج آنالیز خاک، ارائه شده توسط آزمایشگاه
در جدول فوق، نتایج چهار نمونه خاک از نظر خصوصیات فیزیکی، شیمیایی و عناصر ریزمغذی بررسی شده است. در ادامه، به تحلیل این نتایج و ارائه توصیه‌های عملی برای کشاورزان می‌پردازیم:
۱- بافت خاک:
خاک از سه بخش جامد، مایع و گاز تشکیل شده و بخش جامد آن ترکیبی از مواد آلی و معدنی است. مواد معدنی بر اساس اندازه به سه دسته شن، سیلت و رس تقسیم می شوند که نسبت این ذرات، بافت خاک را مشخص می کند. ترکیب متعادلی از این سه جزء، بافتی به نام لوم ایجاد می کند.
| نوع بافت خاک | میزان شن | میزان سیلت | میزان رس | ویژگی‌های اصلی |
| شنی | زیاد | کم | بسیار کم | زهکشی بالا، نگهداری کم آب و موادغذایی |
| لومی شنی | زیاد | متوسط | کم | زهکشی خوب، حاصلخیزی متوسط |
| لومی | متعادل | متعادل | متعادل | حاصلخیزی بالا، تهویه و نگهداری مناسب آب |
| لومی رسی | کم تا متوسط | کم تا متوسط | زیاد | نگهداری بالای آب و مواد غذایی، زهکشی متوسط |
| رسی | کم | کم | زیاد | زهکشی ضعیف، تهویه کم، چسبندگی بالا |
جدول ۲- مشخصات بافت‌های خاکی مختلف
نمونه‌ها دارای بافت‌هایی بین لوم (L)، لوم شنی (SL) و لوم رسی (CL) هستند.
خاکهای لومی بهترین شرایط را برای رشد گیاهان فراهم می کنند چون توازن خوبی بین ظرفیت نگهداری آب و تهویه دارند. در نمونه ۱ بافت خاک متوسط مایل به رسی و ظرفیت نگهداری آب در خاک خوب میباشد. خاکهای شنی (مثل نمونه ۲) زهکشی خوبی دارند ولی ظرفیت نگهداری مواد غذایی و رطوبت پایین‌تری دارند، بنابراین در این نوع خاکها کوددهی باید به دفعات بیشتر و به شکل کودی با آزادسازی آهسته انجام شود. در نمونه ۳ و ۴ بافت خاک متوسط و ظرفیت نگهداری آب در خاک خوب میباشد.
۲-هدایت الکتریکی (EC) :
شاخصی است که میزان دسترسی به مواد غذایی خاک را نشان می دهد. وجود مقدار بالای هدایت الکتریکی در خاک نشان دهنده این است که میزان کاتیون های خاک از جمله پتاسیم، سدیم، کلسیم، منیزیم، آمونیوم، آلومینیوم، آهن، مس، روی و منگنز (مواد مغذی مورد نیاز گیاهان) در خاک بیشتر است. شوری یا غلظت بالای کود در محلول غذایی، باعث کاهش رشد، تیره شدن برگ‌ها و اختلال در جذب یون‌ها توسط گیاه میشود. این شرایط شبیه کم‌آبی است و می‌تواند جذب عناصری مانند کلسیم، پتاسیم و منیزیم را مختل کند. همچنین شوری جذب عناصر ریزمغذی به‌ویژه آهن را کاهش میدهد. در نتیجه، عملکرد محصولاتی مانند گوجه‌فرنگی، فلفل، هندوانه و خیار ممکن است تا ۱۰ تا ۲۵ درصد کاهش یابد.
EC کمتر از ۲ دسی‌زیمنس بر متر (dS/m): نرمال
EC بین ۲ تا ۴ (dS/m): نیاز به احتیاط در آبیاری و کوددهی
EC بالای ۴ (dS/m): خاک شور و کاهش رشد و سبزینگی گیاه مشاهده میشود.
EC در نمونههای ۱، ۲ و ۴ بالا بوده و نشان‌دهنده شوری است.
در نمونه ۱ و ۲ خاک شور و EC (شوری) آن بالاتر از آستانه شوری برای درختان مثمر و غیرمثمر بوده و باعث توقف رشد و خشک شدن تدریجی این درختان میگردد. توصیه میگردد خاک آبشویی شود. برای انجام آبشویی پس ازکرت بندی زمین ۲۵ سانتی‌متر آب روی خاک قرار داده و اجازه دهید به خاک فرو رود. اینکار را دو مرتبه دیگر پس از فرو رفتن آب تکرار کنید (جمعا ۳ مرتبه).
EC در نمونه ۳ خاک غیر شور ولی EC (شوری) آن برای درختان مثمر و غیر مثمر کمی بالا میباشد. توصیه میگردد ۱۵ سانتی متر آب روی خاک قرار داده و اجازه دهید به خاک فرو رود. اینکار را یک مرتبه دیگر با همین مقدار آب پس از فرورفتن آب تکرار کنید (جمعا ۲ مرتبه).
EC در نمونه ۴ خاک شور و شوری آن بالاتر از آستانه شوری برای درختان مثمر و غیر مثمر بوده و باعث توقف رشد و خشک شدن تدریجی این درختان میگردد. توصیه به آبشویی خاک میشود؛ برای اینکار پس از کرت بندی زمین ۲۰ سانتی‌متر آب روی خاک قرار داده و اجازه دهید به خاک فرو رود. اینکار را یک مرتبه دیگر پس از فرو رفتن آب با همین مقدار آب تکرار کنید (جمعا ۲ مرتبه).
۳-PH خاک (اسیدیته خاک)
بهترین محدوده pH برای اغلب گیاهان زراعی و باغی بین ۶ تا ۷ میباشد. در pH کمتر از ۶ (خاک اسیدی) جذب عناصر ریزمغذی (مانند آهن، منگنز) بالا میباشد اما جذب فسفر و کلسیم کاهش می‌یابد و در pH بالاتر از ۷.۵ (خاک قلیایی)؛ احتمال کاهش جذب آهن، روی، منگنز و فسفر وجود دارد.
۴ نمونه دارای خاک آهکی و pH قلیایی میباشند. در این خاکها زمینه برای کمبود عناصر میکرو فراهم میباشد. لذا توصیه میشود همه ساله عناصر میکروی خاک آنالیز گردد.
۴- پتاسیم قابل استفاده : پتاسیم جزء عناصر غذایی پر مصرف موجود در خاک و جزء عناصر مورد نیاز خاک محسوب می شود. مقدار پتاسیم موجود در پوستۀ زمین، حدود ۱.۹ الی ۲.۳ درصد می باشد و مقدار پتاسیم کل در خاکهای زراعی بین ۰.۵ الی ۲.۵ درصد است. این مقدار در مقایسه با دیگر عناصر پرنیاز قابل توجه است. مقدار این ماده در خاکهای مختلف متفاوت میباشد، اما آن قسمت از کل پتاسیم موجود که به صورت قابل تبادل یا قابل استفاده گیاه باشد، ناچیز می باشد. در نمونه ۱، ۳ و ۴ میزان پتاسیم قابل استفاده خاک برای یک سال و در نمونه ۲ برای یک تا دو سال کافی میباشد.
۵-فسفر قابل استفاده: فسفر یکی از عناصر پرمصرف برای گیاه است که نقش مهمی در رشد ریشه، گلدهی و تشکیل میوه دارد. بنابراین، ارزیابی دقیق فسفر قابل استفاده در خاک و مصرف کودهای فسفره بر اساس آنالیز، از اهمیت بالایی برخوردار است. میزان فسفر قابل استفاده خاک در نمونه ۱ برای یک سال کافی میباشد و در نمونه ۲ و ۴ فسفر قابل استفاده خاک خیلی کم میباشد. مصرف ۷۵۰ گرم کود سوپرفسفات تریپل و یا فسفات آمونیوم به ازای هر درخت توصیه میگردد. در نمونه ۳ میزان فسفر قابل استفاده خاک بالا میباشد. فسفر قابل استفاده زیاد در خاک باعث اختلال تغذیه‌ای و کاهش جذب عناصر میکرو میگردد. برای دو سال هیچگونه کود فسفره مصرف نگردد. بعد از آن مطابق با آنالیز خاک جدید اقدام شود.
۶-ماده آلی: نقش کلیدی در تهویه خاک، حفظ رطوبت و تغذیه گیاه دارد. مقدار مطلوب ماده آلی خاک بین ۲ تا ۴ درصد میباشد و کمتر از ۱٪ فقر ماده آلی را نشان میدهد و نیاز به افزودن کودهای آلی، کمپوست یا کود سبز دارد. درصد ماده آلی خاک در نمونه ۱، ۲و ۳ کافی و در نمونه ۴ کم میباشد. مصرف ۱۲ کیلوگرم کود دامی پوسیده و غیر شور به ازای هر درخت توصیه میگردد.
۷-مصرف اوره در چند قسط: برای افزایش بهره وری و کاهش تلفات نیتروژن بهتر است کود اوره به جای مصرف یکباره در چند قسط و در زمان‌های کلیدی رشد گیاه مصرف شود. این روش باعث جذب بهتر، رشد متعادل و کاهش شستشو یا تبخیر کود میشود. در ۴ نمونه مصرف ۷۰۰ گرم کود اوره به ازای هر درخت توصیه میگردد. کود در چند قسط مصرف گردد.
۸-کمبود عناصر میکرو و تاثیر فسفر بالا: هنگامی که فسفر قابل استفاده در خاک بالا باشد ممکن است جذب برخی ریزمغذی‌ها مانند روی، آهن، منگنز و حتی مس توسط ریشه‌ها کاهش پیدا کند. با توجه به این موضوع در نمونه ۱ که خاک از لحاظ عنصر میکروی آهن کمبود نشان میدهد. مصرف خاکی کود کلات آهن (طبق دستور نوشته شده روی بسته یا ظرف کود) توصیه میگردد. در نمونه ۲ خاک از لحاظ عناصر میکروی آهن،منگنز ،مس و روی کمبود نشان نمیدهد. ولی به علت فسفر قابل استفاده زیاد خاک محلولپاشی با کودهای میکروی فوق الذکر توصیه میگردد. در نمونه ۳ خاک از لحاظ عناصر میکروی آهن، منگنز، مس و روی کمبود نشان نمیدهد. ولی به علت فسفر قابل استفاده زیاد خاک محلولپاشی با کودهای میکروی فوق الذکر توصیه میگردد و در نمونه ۴ خاک از لحاظ عنصر میکروی آهن کمبود نشان میدهد. مصرف خاکی کود کلات آهن (طبق دستور نوشته شده روی بسته یا ظرف کود) توصیه میگردد.
توصیه نهایی برای کشاورزان:
پیش از هرگونه برنامه‌ریزی کودی، آنالیز خاک انجام دهید.
خاکهای شور نیاز به مدیریت ویژه آبیاری و انتخاب گیاه مقاوم دارند.
برای تقویت خاک‌هایی با ماده آلی کم، از کمپوست، کود دامی پوسیده و تناوب زراعی استفاده کنید.
عناصر ریزمغذی را بر اساس نیاز گیاه و نتیجه آنالیز، با محلولپاشی یا کود آبیاری تأمین نمایید.
منابع:
- محمودی، ش. و حکیمیان، م. ۱۳۹۱. مبانی خاکشناسی.انتشارات دانشگاه تهران.
- رشیدی، ن. و موسی نژاد، م. ۱۳۹۳. آزمون خاک. وزارت جهاد کشاورزی سازمان جهاد کشاورزی استان کرمان.
با تشکر ، مقاله آموزنده بود
ممنون از توجه شما