تنش سرما یکی از چالش‌های مهم در باغات میوه است که میتواند اثرات جبران‌ناپذیر و چشمگیری را بر عملکرد محصولات کشاورزی داشته باشد. وقوع دماهای پایین و یخبندان به‌ویژه در مراحل حساس رشد گیاه، مانند شکوفه‌دهی و میوه‌دهی، میتواند منجر به کاهش باردهی و کیفیت محصول شود. سرمازدگی محصولات کشاورزی در فصل بهار، خسارت مالی سنگینی به کشاورزان به ویژه باغداران شمال غرب ایران وارد میسازد. دما نه تنها یکی از عوامل مهم اقلیمی است، بلکه عنصری حیاتی در کشاورزی محسوب میشود. نوسانات ناگهانی و تغییرات غیرمنتظره دما، اغلب باعث شوک‌های زیان‌بار و خسارات سنگین به محصولات کشاورزی میشود. از این رو، توجه به پدیده سرمازدگی و یافتن راهکارهایی برای کاهش خسارات ناشی از آن بسیار حائز اهمیت میباشد.
خسارت سرمازدگی در باغ پسته
خسارت سرمازدگی در محصول گوجه فرنگی- جنوب استان کرمان
سرمازدگی در دماهای پایین معمولا بین ۰ تا ۱۰ درجه سانتی گراد رخ می‌دهد. دماهای پایین میتوانند در هر مرحله از زندگی گیاه، از جوانه‌زنی تا بلوغ، بر رشد آن تاثیر بگذارند و پراکنش گیاهان را در سراسر جهان محدود کنند. توانایی گیاهان در تحمل تنش سرما متفاوت است. مطالعات اولیه نشان داده‌اند که تحت شرایط سرما، مجموعه‌ای از تغییرات فیزیولوژیکی و سلولی در گیاهان رخ می‌دهد که شامل تغییر در ساختار غشا، فتوسنتز، سیگنال‌های کلسیمی و متابولیسم است. این تغییرات به سازگاری گیاه با دماهای پایین کمک می‌کند.
اگرچه خسارت سرمازدگی اساسا در گیاهان نواحی گرمسیری و نیمه گرمسیری مشاهده میشود، ولی گیاهان نواحی معتدله نیز ممکن است دچار خسارت سرمازدگی شوند. برخی درختان میوه مناطق معتدله (سیب، گلابی، به و…) سرمای شدید را تحمل می‌کنند، درختان میوه مناطق معتدل گرم (هلو، بادام،زرد آلو و….) به سرمای شدید حساس میباشند. درختان میوه مناطق گرمسیری (چای، زیتون، انار و…) سرمای خفیف را تحمل می‌کنند اما به سرمای شدید حساس‌اند، درختان گرمسیری (انبه ، نارگیل، موز و…) سرمای خفیف را تحمل نمی‌کنند و حداقل دما برای رشد این درختان ۱۰ درجه سانتی گراد است.
سرمازدگی از نظر زمان رخ دادن به دو نوع سرمازدگی بهاره و زمستانه و از نظر عامل ایجاد به دو نوع سرمازدگی جبهه‌ای (توده ای) و تشعشعی تقسیم میشود.
سرمای دیررس بهاره به مراتب خطرناک‌تر از سرمای زمستانه است. در بهار، سرما به خصوص به شکوفه‌ها و جوانه‌ها خسارت بیشتری وارد می‌کند، در حالی که در زمستان بیشتر به شاخه‌ها و برگ‌ها آسیب می‌رسد. میوه‌ها و گل‌های جوان نسبت به میوه‌های رسیده حساسیت بیشتری به سرما دارند. سرمای بهاره معمولا کوتاه‌مدت است و از چند ساعت تا حداکثر سه روز طول می‌کشد. با این حال، ریشه‌ها که داخل خاک فعال هستند، کمتر در معرض آسیبهای ناشی از سرمازدگی بهاره قرار می‌گیرند. به طور کلی بیشترین آسیب ناشی از سرما معمولا در مراحل حساس مانند شکوفه‌دهی و جوانه‌زنی رخ می‌دهد، در حالی که کمترین آسیب در دوره خواب گیاهان دیده میشود.
سرمازدگی انتقالی (جبهه‌ای یا توده ای) زمانی رخ می‌دهد که یک توده هوای سرد قطبی به منطقه وارد شده و باعث کاهش شدید و ناگهانی دما میشود، به طوری که دما به چندین درجه زیر صفر در طول روز و شب می‌رسد. این نوع سرما معمولا با بارش همراه است و به دلیل ورود آن از یک منطقه دیگر، منشأ محلی ندارد. سرمازدگی انتقالی عمدتا در فصل زمستان و دوران خواب و غیرفعال بودن درختان رخ می‌دهد و درختان میوه سردسیری تا حد زیادی در برابر آن مقاوم هستند. با این حال، گاهی اوقات این نوع سرما در اوایل بهار و پاییز نیز رخ می‌دهد و میتواند خسارات سنگینی به باغات وارد کند و در هر زمانی از شبانه روز رخ می‌دهد. در این نوع سرمازدگی وارونگی دما وجود ندارد.
سرمازدگی تشعشعی نوعی سرما است که به طور محلی و در یک محدوده خاص ایجاد میشود، بدون اینکه هوای سرد از مناطق دیگر وارد شود. این نوع سرما در اثر از دست دادن حرارت از سطح زمین به آسمان به وجود می‌آید و معمولا در شب‌های صاف، آرام و بدون باد و ابر، هنگام وارونگی دمایی و همچنین در شرایطی که دمای هوای بیش از صفر درجه سانتی گراد در روز و کمتر از صفر درجه سانتی گراد در شب باشد، رخ می‌دهد. سرمازدگی تشعشعی اگر در اواخر زمستان یا اوایل بهار رخ دهد، میتواند بسیار خطرناک باشد و به محصولات کشاورزی آسیب برساند و به طور خاص در شب اتفاق میافتد.
سرمازدگی توده ای یا جبهه ای (راست) و سرمازدگی تشعشعی (چپ)
سرمازدگی باعث تغییر رنگ برگ، کلروز، کاهش عمومی رشد، تخریب بافتهای سلولی، عدم جوانه زنی بذور، عدم انتقال مواد فتوسنتزی، عدم جذب عناصر غذایی میشود. کلروپلاست نخستین محل تاثیرپذیر از خسارت سرما در سلولهای گیاهی است. در شرایط تنش سرما، فتوسنتز مختل میشود و این امر باعث کاهش تولید کربوهیدرات‌های مورد نیاز برای رشد و تولید دانه میشود که در نهایت به کاهش عملکرد گیاه منجر می‌گردد. دمای پایین با ایجاد شرایطی مانند بسته شدن نسبی روزنه‌ها، کندی سرعت انتقال الکترون، مهار متابولیسم کربوهیدرات‌ها و اختلال در فرآیند بارگیری آبکش، منجر به کاهش فتوسنتز میشود.
تحمل گیاهان در برابر دماهای بسیار پایین
بسیاری از گیاهان میتوانند دماهای سرد را برای مدت زمان کوتاهی تحمل کنند. درختان در دوره خواب زمستانی، زمانی که در حالت استراحت کامل هستند، مقاومت بیشتری در برابر سرما نشان می‌دهند. اما در صورتی که سرما شدید باشد و این شرایط برای مدت طولانی ادامه یابد، ممکن است آسیبهای غیرمنتظره‌ای مانند ضعف عمومی درخت یا خشکیدگی بخش‌هایی از آن رخ دهد. درختانی که از سرما آسیب دیده‌اند، معمولا دارای ترک‌ها یا شکاف‌هایی هستند که به دلیل انقباض غیریکنواخت لایه‌های مختلف چوب در دماهای پایین ایجاد میشوند.
سرمای بهاره و تاثیر آن بر شکوفه‌ها و میوه‌های جوان
در فصل بهار، سرما یکی از بزرگترین تهدیدها برای شکوفه‌ها و میوه‌های جوان است. در این مرحله، بافتهای جوان شامل جوانه‌ها و گل‌ها حاوی مقدار زیادی آب هستند. وقتی یخ در فضای بین سلولی تشکیل میشود، غلظت شیره سلولی افزایش مییابد. این شرایط منجر به یخ‌زدگی و سخت شدن جوانه‌ها میشود. پس از عبور سرما، این جوانه‌ها شکننده، پژمرده و قهوه‌ای رنگ می‌گردند.
حساسیت قسمت‌های مختلف درختان به سرما
شاخه‌های درختان میوه به طور کلی مقاوم‌تر به سرما هستند. مقاومت جوانه‌های گل به سرما به جنس و رقم بستگی دارد. هلو کمتر از گیلاس، گیلاس کمتر از سیب و گلابی است. حساسیت به سرمای دیررس بهاره به ترتیب: میوه کوچک> گل کاملا باز شده> گل نیمه باز> جوانه‌های باز نشده است.
جوانه‌های گل به صورت جداگانه منجمد میشوند و طیفی وسیعی از حساسیت را نشان می‌دهند. جوانه‌های گل پایانی نسبت به جوانه‌های گل پایین آسیب پذیرتر هستند. اما حساسیت جوانه‌ها و گل‌ها در بهار نسبت به دماهای بالاتر از دمای انجماد بیشتر است به این صورت که چند ساعت تا چند روز قرارگیری جوانه یا شکوفه باعث بروز خسارت به محصول سال جاری میشود. خسارت در شکوفه‌ها به صورت قهوه‌ای و سیاه شدن شکوفه‌ها و ریزش آن و خسارت به جوانه به صورت از بین رفتن کلاله و سیاه شدن آن دیده میشود. آسیب سرماهای شدید در پاییز یا بهار هم به صورت قهوه‌ای و سیاه شدن برگ‌ها و ریزش آنها ظاهر میشود.
یخ‌زدگی نیز به نوعی آسیب در دماهای پایین اشاره دارد، اما در این حالت، کاهش دما تا چند درجه زیر صفر است که بر اثر آن آب درون سلولی و برون سلولی منجمد شده و به دلیل متلاشی شدن آوندهای چوبی و آبکش و قطع جریان مواد غذایی، باعث مرگ سلول میشود.
یخ زدگی در گیاهان باعث آفتاب سوختگی زمستانه، ریزش جوانه‌های گل قبل از باز شدن، شکافته شدن تنه درختان، ریزش میوه‌ها، مرگ انتهایی شاخه‌ها، سیاه شدن آوندهای چوبی میشود.
یخبندان نابهنگام، به‌ویژه در اوایل پاییز، میتواند اثرات نامطلوبی بر گیاهان بگذارد. این شرایط میتواند باعث توقف رشد گیاه و ریزش برگ‌ها شود. در این وضعیت، گیاه قادر نیست مواد ذخیره‌ای کافی به شاخه‌ها منتقل کند که نتیجه آن چوبی شدن ناقص شاخه‌ها خواهد بود. در ماه‌های سردتر سال، مانند بهمن و اسفند، در صورت وجود پوشش برف روی زمین، انعکاس نور خورشید از سطح برف به سمت تنه درختان میتواند موجب سوختگی یا ایجاد ترک‌های سطحی و عمیق بر روی تنه‌ها شود.
باکتری های هسته یخ، عامل تشدید کننده سرمازدگی:
در انواع سرمازدگی وجود عوامل زیستی به ویژه باکتریهای هسته یخ در سطح گیاهان (اعم از باغی یا زراعی)، عواملی هستند که در گزارشهای گوناگون نقش موثر آنها در تشدید سرمازدگی ثبت شده است. بدون حضور باکتریهای مولد هسته یخ، خسارت سرمازدگی (در دماهای نزدیک به صفر) محدود بوده و گیاه میتواند بهبودی خود را بازیابد. باکتریهای هسته یخ، ساکن سطح گیاه بوده و در واقع میتوانند به عنوان تشکیل دهنده های اصلی هسته یخ فعال در روی برگ، عمل نمایند. پروتئین تولید شده توسط این باکتریها با آسان کردن شکل گیری کریستالهای یخ موجب پارگی دیواره و غشاء سلولی و آسیب به سلول گیاه میشود. این باکتریها، مکانیسم مقاومتی گیاهان در برابر کاهش دما را شکسته و باعث یخ زدن آب و موجب یخ زدگی بافتهای گیاهی در دماهای بالاتر (۱ درجه سانتی گراد) میشوند. لازم به ذکر است که آب کاملاً خالص و بدون هیچ گونه ناخالصی در دمای ۴۰- درجه سانتی گراد یخ میزند. ناخالصیهای موجود در آب شامل ذرات گردوغبار، باکتریهای مولد هسته یخ و غیره موجب میشوند که آب در دماهای بالاتر از ۲- درجه سانتی گراد، منجمد شود. در واقع این باکتریها میتوانند به عنوان تشکیل دهنده های اصلی هسته یخ فعال روی برگ عمل نموده، و با تشکیل کریستالهای یخ، آنها را وارد دیواره سلولی یا پروتوپلاسم کنند.
در حالت کلی یخ زدگی طی سه مرحله در سلولهای گیاهان اتفاق میافتد. در اولین مرحله از یخ زدگی، آب بین سلولی منجمد شده و سپس، فشار بخار آب این ناحیه، کاهش یافته و آب آزاد از درون سلول به فضای بین سلولی منتقل میشود. در مرحله دوم، فرآیند انجماد تا حدی ادامه مییابد که تقریباً تمام آب آزاد درون سلولی، وارد فضای بین سلولی شده و منجمد میشود. این پدیده منجر به پلاسمولیز ناشی از یخ زدگی و در نتیجه گرانوله شدن (دانه دانه شدن) سیتوپلاسم میشود. در سومین مرحله آب درون اندامکها نیز یخ زده و گیاه قطعاً میمیرد. بدون حضور باکتریهای مولد هسته یخ خسارت سرمازدگی محدود به سرشاخه ها بوده و گیاه میتواند بهبودی خود را باز یابد. گونه های مختلفی از باکتریهای جنس سودوموناس (Pseudomonas)، زانتوموناس (Xantomunas) و اروینیا (Erwinia) توانایی ایجاد یخ زدگی را دارند.
برای مدیریت و کنترل سرما زدگی می‌توان از فعال (کوتاه مدت) و روش‌های غیرفعال (درازمدت) استفاده کرد:
روش های فعال(کوتاه مدت)
استفاده از بخاری: بخاری‌ها از طریق تشعشع مستقیم گرما به گیاهان اطراف خود و نیز با اختلاط لایه‌های هوا از طریق جابجایی در درون لایه وارونگی از گیاهان حفاظت می‌کنند.
استفاده از ماشین‌های مولد باد: موتورهایی با پروانه‌های بزرگ که روی پایه‌هایی به ارتفاع ۱۳- ۱۰متر در سطح باغ نصب میشوند به حرکت در می‌آید و هوای گرم بالا را به سطح باغ هدایت می‌کنند برای موثر بودن این روش بایستی ماشین‌های مولد باد قبل از تشکیل وارونگی شروع به کار نمایند.
چاهک معکوس انتخابی: با چرخش پروانه‌ای در داخل یک چاهک فلزی یا سیمانی، هوای سرد تجمع یافته در سطح باغات به لایه های بالایی و خارج از تاج درختان انتقال داده میشود.
بالگردها: بالگردها هوای گرم لایه‌های بالای وارونگی را به طرف سطح زمین حرکت می‌دهند. اگر وارونگی دمایی وجود نداشته باشد یا ضعیف باشد بالگردها کارایی نخواهند داشت.
مولد مه: ایجاد مه مصنوعی به عنوان سدی در برابر هدر رفتن گرما از طریق تشعشع میشود.
استفاده از دود: در شب‌هایی که وارونگی حرارتی ایجاد شده است، گرمایی که به صورت طول موج بلند از زمین خارج میشود را از خود عبور داده و همچنین در روز بعد نور خورشید را که به صورت طول موج کوتاه است، ازخود عبور نمی‌دهد. ایجاد دود از نظر محیط زیست زیان آور میباشد. بنابراین استفاده از دود امروزه توصیه نمی‌شود.
آب‌پاش‌ها: در صورت کار کردن آب‌پاش‌ها، دمای هوای مجاور سطح زمین افزایش مییابد و به نزدیک صفر درجه می‌رسد، بنابراین هوای نزدیک سطح زمین در این شرایط گرمتر از گیاهان حفاظت نشده است.
روش‌های غیر فعال (دراز مدت): تمامی فعالیت‌هایی که از زمان کاشت تا برداشت در مزرعه برای کاهش خسارت سرمازدگی انجام میشود. روش‌های غیر فعال شامل موارد زیر است:
انتخاب محل کاشت: انتخاب مکان از طریق عواملی نظیر ارتفاع از سطح دریا، عرض جغرافیایی، درصد شیب زمین، خصوصیات خاک (بافت و ساختمان آن) حاصلخیزی و قابلیت نگهداری آب، عمق خاک و سایر فاکتورها تاثیر می‌گذارد. بنابراین قبل از احداث باغ لازم است با مطالعه شرایط اقلیمی منطقه و داده های هواشناسی در حداقل یک دوره ۲۰ ساله از وقوع و تعداد دفعات سرما و یخ بندان آگاهی پیدا نمود و سپس تصمیم به احداث باغ و انتخاب گونه و رقم مناسب نمود.
انتخاب مکان مناسب: بهترین تکنیک برای حفاظت در برابر یخبندان، انتخاب مکان است و بهترین زمان برای حفاظت از یک گیاه در برابر یخبندان، زمانی است که هنوز گیاه کاشته نشده است. انتخاب مکان از طریق عواملی نظیر شکل زمین، درصد شیب زمین، خاصیت بازتابندگی سطح زمین، خصوصیات خاک، ساختمان خاک، حاصلخیزی و قابلیت نگهداری آب، عمق خاک، میزان مواجهه با هوای آزاد، الگوی زهکشی سطحی و زیر سطحی، پوشش گیاهی، ریز اقلیمها، فاصله و میزان نزدیکی گیاهان به یکدیگر و مدل عمومی تبادل انرژی خورشیدی، ارتفاع و عرض جغرافیایی و منابع آفات و بیماریها بر سلامت و باردهی یک باغ میوه تاثیر می‌گذارد.
زهکشی هوا: گیاهان حساس به سرما باید در محلی با تهویه خوب و دور از مناطق پست که محل جریان هوای سرد است کاشته شوند. قرار دادن بادشکن، زهکشی خوب خاک و ریشههای عمیق نیز در محافظت گیاهان موثر میباشند. دستیابی به یک مکان خوب و دارای زهکش مناسب هوا به ویژه در یک منطقه ای که باغداری و تولید میوه رواج زیادی دارد، کار بسیار مشکل و پر هزینه ای است، اما انجام این کار ارزش زیادی دارد زیرا بازدهی بالای این چنین مکانی موجب برگشت سریع هزینه ها خواهد شد.
بادشکن ها و سدها: از سدهای طبیعی یا موانع فیزیکی که در نتیجه کاشت یک گیاه حاصل میشود برای جلوگیری از حرکت هوای سرد به داخل یک مزرعه یا باغ می‌توان استفاده نمود. بادشکنها میتوانند در شرایط سرمازدگی انتقالی بسیار مفید و موثر باشد و نقش موثرتری در کاهش اثرات سرمازدگی انتقالی کوتاه مدت و بادهای سرد همراه با آنها ایفا نمایند. این بادشکنها باید به صورتی احداث شوند که مانع از ورود هوای سرد و متراکم به باغ شوند یا مسیر حرکت هوای سرد را منحرف کنند. اما درموقع سرمازدگی تشعشعی غالبا مشکل ساز میباشند و آسیبهای ناشی از این نوع سرمازدگی‌ها کمتر تحت تاثیر وجود بادشکنها قرار می‌گیرد.
انتخاب ارقام مناسب و زمان کاشت مناسب: ارقام مختلف یک گونه از نظر تحمل در مقابل تنش سرما به طور قابل ملاحظه‌ای با هم تفاوت دارند. کشت زود هنگام از هر نظر دارای مزیت میباشد. به طور مثال کشت زود هنگام به کشاورز اجازه می‌دهد تا محصول خود را قبل از بارش باران و یا وقوع سرما به خوبی برداشت کند.
رنگ کردن تنه درخت: در شرایط سرد تابش نورخورشید به تنه‌ی درخت و سرد شدن در شب و همچنین در مناطق پوشیده از برف، انعکاس نور خورشید از سطح برف به تنه‌ی درخت باعث ایجاد ترک روی تنه میشود که این عارضه علاوه بر خسارت مستقیم به درخت باعث ضعیف شدن گیاه و بروز آفات و بیماریها نیز میشود. سفید رنگ کردن تنه در کاهش اثرات تنش سرمایی به اثبات رسیده است.
مدیریت کف مزرعه: مدیریت خاک میتواند بین ۱.۱ تا ۱.۴ درجه سانتی گراد هوای اطراف گیاه را گرمتر کند. نوع سطح خاک در محافظت دمای هوا تاثیر دارد. برای محافظت در برابر سرما خاک باید مرطوب و عاری از علف های هرز و شخم نخورده باشد. زمین شخم خورده دارای هوای بیشتر بوده و گرمای ویژه کمتری دارد. خاک مرطوب دیرتر گرم شده و دیرتر گرمای خود را از دست می‌دهد. علفهای سطح خاک هدایت کننده گرما از خاک به هوا می باشند.
استفاده از تنظیم کننده‌های رشد برای تاخیر در شکوفه دهی: گیاهی که در حال استراحت و یا خواب باشد، مقاومت بیشتری به سرمازدگی دارد. استفاده از مواد شیمیایی و تنظیم کننده‌های رشد نظیر جیبرلین و اتفن و … در جهت عقب انداختن گل دهی زردآلو و سایر درختان هسته‌دار برای فرار از مواجه شدن گل‌ها با سرما میباشد.
نوع خاک: در سرمازدگی از اهمیت بالایی برخوردار است. خاک‌های شنی خشک گرما را بهتر از خاک‌های رسی سنگین انتقال می‌دهند. خاک‌های سنگین، با رنگ سیاه نسبت به خاک‌های سبک با رنگ روشن‌تر در زمستان گرمایی بیشتری جذب کرده و از طرفی در آخر زمستان گیاه دیرتر فعال میشوند.
مدیریت گیاه: زخم‌های جای پیوند که چندین روز روی درخت باقی می‌مانند به خسارت سرما خیلی حساس هستند.
هرس: هرس شدید را باید تا زمان شروع رشد مجدد گیاه به تاخیر انداخت تا بافت چوبی زنده بریده نشود.
آبیاری صحیح: در سال‌های خشک حفاظت از سرمازدگی از طریق مرطوب کردن خاک‌های خشک بهبود مییابد.
سایه دهی:پوشش گیاهی از نوع درخت میتواند باعث کاهش آسیبهای ناشی از سرمازدگی‌های تشعشعی شود. گیاهانی که در سایه به سر می‌برند معمولا زودتر به خواب می‌روند و در فصل بهار به مدت طولانی‌تری درخواب می‌مانند.
حفاظت تنه به وسیله انواع پوشش: تنه درختان مرکبات به خسارت سرما بسیار حساس هستند. با خاک دادن تنه و استفاده از برخی پوشش‌ها، درختان جوان از سرما محافظت میشوند.
حذف گیاهان پوششی از مزرعه یا باغ: موجب افزایش جذب تابشی خاک میشود و انتقال و ذخیره گرما در خاک را بهبود می‌بخشد.
تغذیه مناسب و مدیریت تغذیه گیاه: گیاهانی که با مقادیر بهینه و متعادل عناصر غذایی رشد می‌کنند دماهای پایین را بهتر تحمل می‌کنند و آسیبهای ناشی از سرما در آنها خیلی سریع‌تر بهبود مییابد.
استفاده از کودهای ضد تنش نیز میتواند به تقویت مقاومت گیاهان در برابر شرایط نامساعد به ویژه سرما کمک کند و از آسیبهای ناشی از دماهای پایین جلوگیری نماید.
شرکت فروغ دشت برای محافظت از گیاهان در برابر سرمازدگی کودهای ضد تنش بوتامیسول و ویتالیم فورت را معرفی کرده است. بوتامیسول به تنهایی میتواند گیاهان را در دمای مثبت یک درجه سانتی‌گراد محافظت کند. همچنین، ترکیب بوتامیسول با فسفیمکس میتواند تا دمای منفی ۳ درجه سانتی‌گراد نیز از گیاهان محافظت نماید. علاوه بر این، ویتالیم فورت را می‌توان با فسفیمکس ترکیب کرد تا اثرات محافظتی بیشتری ایجاد شود. برای پیشگیری از آسیبهای ناشی از سرمازدگی، استفاده از این کودهای تخصصی میتواند به طور قابل توجهی از گیاهان شما در برابر تنش‌های دمایی محافظت کند و سلامت آنها را حفظ نماید. همچنین قارچکش و باکتری کش بست کیور قبل از وقوع سرمازدگی برای مهار جمعیت باکتریهای مولد هسته قابل توصیه میباشد.
منابع:
روش‌ها و سامانه‌های حفاظت از محصولات کشاورزی در برابر سرمازدگی. (۱۴۰۰). سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی.
شاخرهی کهنوج، خ. و رستمی، م. (۱۳۹۹). مطالعه کنترل بیولوژیک سرمازدگی درختان پسته با استفاده از باکتریهای ضد هسته یخ. کنترل بیولوژیک آفات و بیماریهای گیاهی، ۹(۲): ۱۸۳-۱۷۳.
موذن رضا محله، ح.، خداکرمیان، غ.، حسنزاده، ن. و رجبی معماری، ح. (۱۳۹۸). ارزیابی توان تشکیل هسته یخ باکتریهای جداسازی شده از ژنوتیپهای تجاری نیشکر. گیاهپزشکی، ۴۲ (۴): ۲۵-۴۰.
Ebnehejazi, S. M., Yazdanpanah, H., Movahedi, S., Nasr-Esfahani, M. A., & Moradizadeh, M. (2022). Spring Frost Early Warning for Apple Orchards Using WRF Model. Water and Soil, ۳۶(۱), ۱۲۷-۱۴۴.
Asadi-Sanam S., Pirdashti H., Hashempour A., Nematzadeh G.A., and Yaghoubian Y. (2014). The physiological and biochemical responses of eastern purple coneflower (Echinacea purpurea L.) to freezing stress, Russian Journal of Plant Physiology, 62: 515–۵۲۳.
Devi, V., Kaur, A., Sethi, M., & Avinash, G. (2023). Effect of Low-Temperature Stress on Plant Performance and Adaptation to Temperature Change.
Soveizi, N., Latifi, A. M., Mehrabian, S., & Akhavan Sepahi, A. (2023). Bacterial Ice Nucleation Proteins: Features, Structure, and Applications. Journal of Applied Biotechnology Reports, 10(3), 1041-1054.