اگر نهال‌های درختان میوه پس از کاشت به حال خود رها شوند و هیچ گونه مدیریتی در مورد رشد و شکل‌گیری آن‌ها انجام نشود، ممکن است شاخه‌های اضافی و پیچیده درون تاج درخت رشد کنند که این امر منجر به متراکم شدن تاج می‌شود و سایه‌افکنی شاخه‌های بالایی باعث می‌گردد که نور کافی به قسمت‌های میانی و پایینی درخت نرسد. در نتیجه، شاخه‌ها به تدریج خشک شده و از بین می‌روند. همچنین، باردهی درخت کاهش یافته و کیفیت و میزان محصول نیز پایین می‌آید. در این شرایط، مشکل سال‌آوری و تناوب باردهی نیز به وجود می‌آید، به گونه‌ای که درخت ممکن است در یک سال میوه‌های زیادی تولید کند که کوچک هستند و در سال بعد، باردهی کم یا حتی عدم باردهی داشته باشد. اما اگر در سال اول کاشت، به درختان شکل و فرم مناسبی داده شود و به طور منظم هرس شوند، می‌توان ساختاری محکم و مناسب برای باروری سالیانه و کیفیت بالای محصول ایجاد کرد. بنابراین، اجرای دقیق عملیات هرس به منظور شکل‌دهی صحیح و ایجاد باردهی منظم و مطلوب، ضروری است. هرس به معنای قطع کامل یا جزیی از قسمت‌های درخت شامل شاخه، ریشه، برگ، گل و میوه است که باعث تحت تاثیر قرار دادن رشد و باروری گیاه می‌شود. هرس درختان نه تنها باعث بهبود رشد و توسعه گیاه می‌شود، بلکه با کاهش خطرات ناشی از بیماری‌ها و آفتاب سوختگی، به افزایش کیفیت و عملکرد محصول نیز می‌انجامد. با توجه به عادت‌های گلدهی، نوع شاخه‌ها و ویژگی‌های رشد در هر گونه درخت میوه، روش‌های متنوعی برای هرس درختان وجود دارد.
مزایای هرس
- بزرگ‌تر و با کیفیت کردن میوه‌ها
- تحریک نمو جوانه گل در کل تاج درخت
- حذف شاخه‌های خشک، مزاحم و بیمار جهت حفظ و تامین سالم گیاه
- کاهش تمایل به سال آوری
- بهبود تهویه و نوردهی به درون تاج درخت برای کاهش بروز و انتشار بیماری‌ها و آفات و افزایش کیفیت میوه
- تسهیل عملیات باغبانی مثل تنک کردن میوه، محلول پاشی انواع کودها و سمپاشی و برداشت میوه
تربیت و فرم‌دهی نهال‌های یک تا سه ساله با ایجاد شکلی مناسب چهارچوبی است که بتواند عملکرد و کیفیت مناسبی را در آینده داشته باشد. در هرس فرم‌دهی ابتدا نهال از ارتفاع مناسب سربرداری می‌شود. در سال بعد، از میان شاخه‌های تولید شده، تعدادی انتخاب و حفظ می‌شوند و بقیه حذف می‌گردند. اگر نهال دارای شاخه‌های جانبی مناسبی باشد، نیازی به سربرداری ندارد. شاخه‌های انتخابی باید از لحاظ تقارن، زاویه و فاصله مناسب نسبت به یکدیگر و تنه اصلی قرار داشته باشند.
روش‌های تربیت نهال
- شکل هرمی: این روش معمولاً بدون سربرداری انجام می‌شود. در آن، سه تا پنج شاخه جانبی که در جهات مختلف قرار دارند، انتخاب می‌شوند و از یک سوم انتهایی قطع می‌شوند. این شاخه‌ها بعدها به عنوان بازوهای اصلی درخت عمل می‌کنند. در سال‌های بعد، هرس فقط شامل حذف شاخه‌های اضافی و پایین تنه خواهد بود. این روش بیشتر برای درختان زینتی و غیر مثمر مانند چنار و تبریزی مناسب است. درختان تربیت شده دارای ارتفاع نسبتا زیاد هستند، لذا برای درختان میوه که روی پایه‌های بذری پیوند شده‌اند، مناسب نیست، زیرا ارتفاع زیاد درخت عملیات باغبانی را مشکل می‌کند، ولی وقتی ارقام روی پایه‌های پاکوتاه پیوند شده باشند، می‌توان از این روش برای تربیت درخت استفاده کرد، زیرا درختان پیوند شده روی پایه‌های پاکوتاه ارتفاع زیادی پیدا نمی‌کنند. به عنوان مثال فرم تربیت هرمی برای درختان سیب و گلابی پیوند شده روی پایه‌های پاکوتاه به کار می‌رود.
- فرم اسپیندل: این فرم مشابه روش هرمی است، اما در آن به درخت اجازه نمی‌دهند از ارتفاع مشخصی (معمولاً سه متر) بلندتر شود. در این روش، هر سال رشد درخت کنترل می‌شود و شاخه مرکزی از کنار شاخه‌های ضعیف هرس می‌شود. این روش برای درختان میوه دانه‌دار (مانند سیب) و هسته‌دار (مانند گیلاس و آلو) مناسب است.
- شکل شلجمی: این شکل برای محدود کردن ارتفاع درخت و گسترش تاج آن استفاده می‌شود. پس از سربرداری نهال در ارتفاع ۶۰ تا ۸۰ سانتیمتر، تعدادی از شاخه‌های فرعی انتخاب می‌شوند. در این روش، هیچ شاخه‌ای حالت پیشاهنگ نمی‌گیرد و به محض اینکه یک شاخه بر شاخه دیگر مسلط شود، باید قطع شود. این روش باعث می‌شود درخت به طور متوازن و با شاخه‌های قوی تولید داشته باشد. بیشتر در میوه کاری‌ها مانند گلابی، بعضی از انواع سیب مانند رد دلیشز، همچنین در زردآلو، آلو، بادام، گردو، خرمالو، پسته و … به کار می‌رود.
فرم درخت بعد از هرس در سال بعد / فرم درخت هرس نشده
- شکل جامی (مرکز باز): در این روش، سربرداری در ارتفاع ۴۰ تا ۶۰ سانتیمتر انجام می‌شود و سه تا پنج شاخه اصلی با فاصله مناسب از یکدیگر نگه‌داری می‌شود. هدف از این تربیت، ایجاد درختانی با تاج پهن و مرکز باز است. این شکل مناسب درختان هلو و آلوی ژاپنی است، اما ممکن است درختان به دلیل تراکم شاخه‌ها در محل اتصال ضعیف شوند.
قبل از هرس بعد از هرس
هرس روی اندام‌های مختلف گیاه انجام می‌شود. هرس شاخه، هرس ریشه (در مورد هسته‌دارها و نیز برای جوانسازی تاکستان‌ها انجام می‌شود)، هرس برگ (در درخت خرما انجام می‌شود)، هرس گل و میوه از جمله انواع هرس است.
انواع هرس شاخه
سرشاخه زنی: روش سرشاخه‌زنی شامل حذف بخشی از شاخه‌هاست که به تحریک رشد جوانه‌های باقی‌مانده کمک می‌کند. در سال‌های اولیه، این روش به منظور ایجاد فرم مناسب درخت مورد استفاده قرار می‌گیرد، اما پس از شروع باردهی کاهش سرشاخه‌زنی و تمرکز بر حذف کامل شاخه‌ها رایج‌تر می‌شود. برای درختانی مانند هلو، که گل و میوه بر روی شاخه‌های یکساله تولید می‌شود. سرشاخه‌زنی به تحریک رشد این شاخه‌ها و ایجاد جوانه‌های بارده کمک می‌کند و بنابراین انجام آن در هر سال ضروری است. این عمل می‌تواند باعث رشد پنج تا هفت جوانه در ناحیه پایینی شاخه شود.
تنک کردن شاخه‌ها: شامل حذف کامل شاخه‌هاست. در درختان سیب و گلابی که گل و میوه بر روی شاخه‌های دوساله و مسن‌تر تشکیل می‌شود، این روش ضروری است. زیرا سرشاخه‌زنی می‌تواند رشد شاخه‌های جدید را تحریک کند و مانع از بالغ شدن و تولید میوه در شاخه‌های یکساله شود. در درختانی که به دلیل سرزنی دچار رشد جارویی شده‌اند، حذف کامل شاخه‌ها لازم است. همچنین، برش‌های کوچک و متعدد معمولاً تأثیر بیشتری در تحریک رشد نسبت به برش‌های بزرگ دارند. در صورت نیاز به سرزنی و بروز رشد جارویی، بهتر است شاخه‌ها از کنار شاخه‌های ضعیف حذف شوند.
زخم‌زنی و خم کردن شاخه: زخم‌زنی پوست شاخه منجر به قطع آوندهای آبکش می‌شود. اگر زخم‌زنی بالای جوانه انجام شود، مانع از رسیدن شیره پرورده کافی به جوانه می‌شود که نتیجه آن باردهی کمتر و رشد اضافی است. این روش به ناچینگ (Notching) معروف است.
اگر زخم‌زنی زیر جوانه انجام شود، شیره پرورده به‌طور فراوان به جوانه رسیده و آن را به گل و میوه تبدیل می‌کند. خم کردن شاخه به شکسته شدن غالبیت انتهایی جوانه کمک کرده و اجازه رشد و توسعه جوانه‌های پایین‌تر را می‌دهد. این کار باعث می‌شود شاخه‌های خم شده محصول بیشتری تولید کنند. خم کردن شاخه معمولاً با بستن وزنه یا سنگ در انتهای شاخه، یا با استفاده از طناب یا نخ به تنه درخت انجام می‌شود.
هرس ریشه: به رشد و باروری گیاهان کمک می‌کند. ریشه‌ها از دو طریق به رشد گیاه کمک می‌کنند: جذب آب و تولید هورمون‌هایی به نام جیبرلین که موجب تحریک رشد می‌شوند. برای رشد بهینه، تعادل میان حجم ریشه و شاخساره (قسمت هوایی گیاه) ضروری است. اگر شاخساره به‌طور ناگهانی از بین برود (مثلاً به دلیل هرس شدید یا بیماری)، گیاه برای جبران، شاخساره بیشتری تولید می‌کند و باردهی آن کاهش می‌یابد. برعکس، اگر ریشه‌ها محدود شوند (به دلیل خاک نامناسب یا آفت)، رشد گیاه محدود می‌شود، ولی ممکن است زودتر به بار بنشیند. هرس مداوم ریشه‌ها باعث می‌شود این درختان در اندازه دلخواه باقی بمانند. نوع دیگری از هرس ریشه هنگام کشت نهال‌ها یا جابجایی آن‌ها انجام می‌شود. این کار به تولید ریشه‌های فرعی جدید کمک کرده و رشد نهال را تسریع می‌کند. گیاهان مختلف نسبت به هرس ریشه واکنش‌های متفاوتی دارند. برای مثال پسته بسیار به هرس ریشه حساس می‌باشند و ممکن است از هرس آسیب ببینند. اما در تاکستان‌ها از هرس ریشه جهت جوان کردن تاک‌های مسن استفاده می‌شود. در تاک‌های پیر که زمان زیادی فعالیت داشته‌اند مقدار فراوانی ریشه مرده غیر فعال وجود دارد. تاکداران با سابقه هر چند سال یک مرتبه ریشه‌هایی را که در نزدیکی یقه گیاه روئیده‌اند را حذف می‌کنند تا ریشه‌های جدید تولید شوند.
هرس برگ: هرس برگ در تابستان برای گیاهانی که رشد زیاد و شاخساره متراکم دارند، انجام می‌شود. با حذف برخی از برگ‌ها، نور به بخش‌های مرکزی شاخساره می‌رسد و کیفیت میوه‌ها بهبود می‌یابد. مثلاً در درختان سیب، رسیدن نور به درون شاخساره باعث خوشرنگ‌تر شدن میوه‌ها می‌شود. همچنین در درختان خرما به منظور حذف برگ‌های خشک و بیمار انجام می‌شود تا نور و هوا به بهتر شدن کیفیت میوه‌ها کمک کند.
هرس گل و میوه: این نوع هرس از اوایل بهار، هنگام شکوفایی گل‌ها آغاز می‌شود و تا زمانی که میوه‌ها به قطر حدود یک سانتیمتر برسند، ادامه دارد. هدف از این هرس، تنظیم بار درخت مطابق با قدرت آن است و به بهبود کیفیت میوه‌ها کمک می‌کند.
زمان هرس در درختان میوه به نوع درخت و فصل باردهی آن بستگی دارد. بسیاری از کشاورزان برای هرس فرم‌دهی، اواخر فصل تابستان را انتخاب می‌کنند. هرس باردهی، که برای تقویت درختان قبل از شروع فصل باردهی انجام می‌شود، معمولاً یک تا دو ماه قبل از زمان باردهی صورت می‌گیرد و تأثیر زیادی بر رشد و تولید محصولات دارد. هرس زمستانه، که به عنوان هرس سیاه نیز شناخته می‌شود، در فصل زمستان و زمانی که درختان در خواب زمستانه هستند، انجام می‌شود (توصیه می‌شود که این هرس در زمانی که سرمای سخت زمستان به پایان رسید انجام شود). در مقابل، هرس سبز یا هرس تابستانه که این نوع هرس را باید در فصل رشد انجام داد و شامل حذف نرک‌ها، پاجوش‌ها و حذف گل‌ها و میوه‌های خشکیده می‌باشد. هر دو نوع هرس به حفظ سلامت درختان و بهبود کیفیت و کمیت محصول کمک می‌کنند.
ترفندهای کلیدی برای هرس درختان
استفاده از ابزار مناسب: از ابزارهای استریل و مخصوص مانند قیچی باغبانی و اره استفاده کنید. ابزارهای آلوده می‌توانند به درخت آسیب زده و بیماری‌ها را منتقل کنند. برای شاخه‌های کوچک از قیچی و برای درختان بزرگ‌تر از اره‌های باغبانی استفاده کنید. انتخاب درست ابزار باعث کارایی بهتر و آسان‌تر شدن هرس می‌شود.
حذف شاخه‌های غیرضروری: شاخه‌های مزاحم، حتی اگر جوانه داشته باشند، باید قطع شوند. این شاخه‌ها مانع نور و تهویه مناسب به شاخه‌های اصلی می‌شوند و بر باردهی درخت تأثیر منفی دارند.
قطع شاخه‌های ضعیف: تمامی شاخه‌های کوچک و ضعیف که روی تنه درخت قرار دارند را حذف کنید، چرا که این شاخه‌ها فقط منابع درخت را هدر می‌دهند.
زاویه مناسب در هرس: هرس را با زاویه ۴۵ درجه انجام دهید و از قسمت پایین شروع کنید. این تکنیک به جلوگیری از آسیب به بافت درخت و تسهیل فرآیند رشد کمک می‌کند.
منابع
تاتاری، م. رهنما، م. (۱۳۹۵). درختان میوه و هرس تربیت .سازمان جهاد کشاورزی استان اصفهان.
Doke, A., Kakade, V. D., Patil, R. A., Morade, A. S., Chavan, S. B., Salunkhe, V. N., … & Reddy, K. S. (2024). Enhancing plant growth and yield in dragon fruit (Hylocereus undatus) through strategic pruning: A comprehensive approach for sunburn and disease management. Scientia Horticulturae, 337, 113562.