راهنمای پیوند درختان: تکنیک‌ها و روش‌های موثر برای باغداران

پیوند درختان میوه یکی از روش‌های مهم و پرکاربرد در کشاورزی است که به کمک آن می‌توان ویژگی‌های مطلوب درختان میوه را به یکدیگر منتقل کرد. این روش از دیرباز در باغبانی برای بهبود کیفیت میوه‌ها، افزایش مقاومت در برابر بیماری‌ها و شرایط محیطی نامساعد و تسریع در فرآیند رشد و باردهی درختان مورد استفاده قرار گرفته است. در پیوند درختان میوه، بخش‌هایی از دو درخت مختلف به هم متصل می‌شوند تا ویژگی‌های هرکدام در درخت جدید ظاهر شود. این تکنیک به کشاورزان این امکان را می‌دهد که با استفاده از ارقام برتر، درختانی با کیفیت و عملکرد بالا تولید کنند.

پیوند زدن عمدتاً در باغ‌ها و روی درختانی انجام می‌شود که از طریق بذر رشد نمی‌کنند یا به راحتی با قلمه تکثیر نمی‌شوند. این روش‌ها قرن‌هاست که شناخته شده و مورد استفاده قرار می‌گیرند. اهداف پیوند شامل افزایش تولید، جوانسازی، تقویت گیاه، تسریع در بهره‌برداری از محصول و افزایش باردهی است. در این فرآیند، شاخه یا جوانه‌ای از یک گیاه بر روی ریشه یا ساقه گیاه دیگر قرار می‌گیرد تا به هم متصل شوند. ریشه یا ساقه‌ای که پیوند بر روی آن انجام می‌شود، “پایه پیوند” و شاخه یا جوانه‌ای که به آن متصل می‌شود، “پیوندک” نامیده می‌شود. موفقیت پیوند به این بستگی دارد که سیستم آوندی دو بخش پیوند شده به یکدیگر متصل شود. در این حالت، تقسیم سلول‌های کامبیومی و اتصال آوندهای چوبی و آبکش موجب جوش خوردن آن‌ها می‌شود و ارتباط شیمیایی و غذایی بین آن‌ها برقرار می‌گردد. این همبستگی به صورت دوطرفه است، به این معنی که پیوندک وظیفه تولید ترکیبات جدید و پایه پیوند وظیفه جذب آب و مواد معدنی را بر عهده دارد.

همچنین در بررسی‌های اخیر پیوند خیار به کدو تنبل توانست به افزایش تحمل در برابر استرس محیطی کمک کند. نوع کدو تنبل که به عنوان پایه استفاده می‌شود، تأثیر زیادی بر موفقیت پیوند دارد.

مزایای پیوند درختان

• افزایش بازدهی محصول
• بهبود کیفیت میوه‌ها
• میوه با ماندگاری بالا
• مقاومت در برابر تنش‌های محیطی
• کنترل زمان رسیدن میوه
• تکثیر درختان خاص
• تکثیر درختان فرسوده
• تقویت درختان ضعیف
• ترمیم آسیب‌ها
• کنترل رشد درخت

پیوند زدن را می‌توان بر اساس محل قرارگیری پیوندک بر روی ریشه، طوقه، تنه یا شاخه انجام داد. فرایند پیوند درختان می‌تواند به روش‌های مختلفی انجام شود که هر کدام ویژگی‌ها و نتایج خاص خود را دارند. به همین دلیل، انواع مختلفی از پیوندها وجود دارد که برخی از انواع مهم آن شامل پیوند جوانه (کوپیوند) و پیوند شاخه می‌باشد.

پیوند جوانه (کوپیوند)

 در این نوع پیوند، پیوندک‌ها از شاخه‌های سال جاری گرفته می‌شوند و معمولاً در زمان خواب گیاه تهیه شده و در دمای صفر تا ۴ درجه سانتی‌گراد تا بهار نگهداری می‌شوند. این پیوند از اواخر زمستان تا اواخر تابستان قابل انجام است و شامل انواع مختلفی مانند پیوند سپری (شکمی)، پیوند قاشی، پیوند وصله‌ای، پیوند لوله‌ای می‌باشد.

پیوند سپری (شکمی): یکی از رایج‌ترین و پرکاربردترین انواع پیوند جوانه است که به نام پیوند T نیز شناخته می‌شود. در این روش، ابتدا برش عمودی به طول حدود ۲.۵ سانتیمتر بر روی پایه زده می‌شود. سپس برش افقی به اندازه یک‌چهارم قطر ساقه در پوست پایه ایجاد می‌شود. پیوندک نیز به گونه‌ای بریده می‌شود که یک برش عمودی ۱.۵ سانتیمتری زیر جوانه و یک برش شیب‌دار در بالای آن ایجاد شود. سپس جوانه برداشته شده را به صورت عمودی در شکاف پوست پایه قرار داده و به پایین هدایت کرده تا جفت شود. پس از آن، سطح پیوند را با نوار پلاستیکی پوشانده به نحوی که روی جوانه بسته نشود. این نوع پیوند در درختان میوه‌ای مانند هلو، بادام، آلو، شلیل، گلابی و سیب استفاده می‌شود. همچنین برای درختانی مانند پسته و مرکبات که هنگام برش شیره تولید می‌کنند، باید این پیوند به صورت معکوس انجام شود. نکته مهم این است که در این پیوند باید از جوانه‌های رویشی (نه زایشی) استفاده شود. علاوه بر این، در اکثر درختان میوه، غیر از گیلاس، بهتر است از جوانه‌های پایین‌تر که رویشی و نوک تیز هستند استفاده شود، زیرا این جوانه‌ها نسبت به جوانه‌های زایشی که نوک گرد دارند، مناسب‌ترند.

پیوند قاشی: ابتدا یک برش به زاویه ۴۵ درجه در زیر جوانه زده و سپس از ۲.۵ سانتیمتر بالاتر از جوانه، یک برش شیب‌دار به سمت پایین زده می‌شود تا به برش اول برسد. در پایه نیز یک برش مشابه ایجاد می‌شود. پس از آن، پیوندک و پایه را به‌طور دقیق روی هم قرار داده و تنها نوک جوانه را از پوشش محافظ جدا می‌کنیم. در درختانی که پوست جدا نمی‌کنند، مانند انگور، استفاده می‌شود.

پیوند وصله‌ای: زمانی که درخت پوست بدهد و گیاه رشد سریعی دارد، قسمتی از پوست در روی پایه به صورت مربع یا مستطیل برداشته شده و پیوندک هم به همان اندازه برداشته و روی آن قرار می‌گیرد و در درختانی مانند گردو که دارای پوست ضخیم هستند، کاربرد دارد.

پیوند لوله‌ای (ماسوره‌ای): باید پایه و پیوندک با قطر مشابه یا کمتر از یک سانتیمتر انتخاب شود. در فصل پوست‌دهی درختان، پوست پایه به اندازه ۱ تا ۳ سانتیمتر برداشته می‌شود. سپس پیوندک به همراه یک جوانه به صورت لوله‌ای داخل قسمت برداشته شده از پوست پایه قرار می‌گیرد و در درختان انار و پسته توصیه می‌شود.

پیوند شاخه: پیوند شاخه معمولاً در فاصله زمانی اواخر زمستان تا اوایل بهار انجام می‌شود. در این روش، از پیوندک‌هایی استفاده می‌شود که در زمان خواب گیاه گرفته شده و در دمای صفر درجه سانتی‌گراد نگهداری شده‌اند. پیوند شاخه شامل روش‌های مجاورتی، انگلیسی (نیمانیم)، شکمی، دیهیمی (تاجی) ، شکافی و پیوند پلی می‌باشد.

پیوند مجاورتی: یکی از قدیمی‌ترین روش‌های پیوند است که در آن شاخه‌های گیاه مادر قطع نمی‌شوند. در این روش جوانه‌ای از گیاه را به پایه گیاه مادر نزدیک می‌کنند و فقط وقتی پیوند به خوبی برقرار شد جوانه را جدا می‌کنند. این روش به پیوندک اجازه می‌دهد تا در ابتدا مواد غذایی را از گیاه مادر دریافت کند. معمولاً یک سال پس از پیوند، پیوندک را از پایه جدا می‌کنند. این نوع پیوند در طول سال، به جز دوره استراحت گیاه، قابل انجام است و بهترین زمان برای آن اوایل فصل رشد و آغاز جریان شیره گیاهی است.

پیوند انگلیسی (نیمانیم): در سایر کشورها رایج است و بیشتر در فضای باز انجام می‌شود، اما در ایران بیشتر در گلخانه‌ها برای گیاهان زینتی مانند گل سرخ و یاس درختی کاربرد دارد. در این روش، پایه و پیوندک باید تا حد امکان دارای قطر یکسانی باشند.

پیوند شکمی: در این پیوند پیوندک تنها از یک جوانه تشکیل می‌شود و در نقطه‌ای از ساقه پایه زیر پوست قرار می‌گیرد. برای انجام این پیوند، دو شکاف عمیق و عمود بر هم در ساقه پایه ایجاد می‌شود. بالای پیوندک با ریسمان بسته می‌شود و نیازی به چسب پیوند نیست، زیرا پوست پایه تمام قسمت‌ها را پوشش می‌دهد.

پیوند دیهیمی (تاجی): معمولاً برای پایه‌های با قطر زیاد استفاده می‌شود. در این روش، شاخه‌ای از درخت مادر جدا شده و زیر پوست انتهای پایه‌ای که به صورت افقی قطع شده، قرار می‌گیرد. این نوع پیوند به طور معمول در اوایل فصل بهار انجام می‌شود.

پیوند شکافی: شامل استفاده از شاخه‌ای با یک یا چند جوانه است که طول آن باید بین ۴ تا ۱۰ سانتی‌متر باشد. در این روش، بخشی از شاخه را از پایه مادر می‌برند و انتهای آن را به شکل‌های خاصی برش می‌دهند تا بر روی پایه‌ای که به شکل خاصی قطع شده، قرار گیرد. زمان مناسب برای این نوع پیوند بهار و اواخر تابستان است. این روش معمولاً برای جوانسازی و اصلاح درختان قدیمی، به ویژه در مناطقی با بادهای شدید، توصیه می‌شود و شامل انواع مختلفی مانند اسکنه، گاوی، زینی و شالقی است.

پیوند پلی (تعمیری): این روش برای تعمیر بخش‌های آسیب‌دیده تنه یا شاخه‌های اصلی درخت به‌کار می‌رود. زمان مناسب برای انجام این پیوند معمولاً در اوایل بهار است. در این فرآیند، برش‌های عمودی به فاصله ۵ تا ۷ سانتیمتر در قسمت‌های آسیب‌دیده ایجاد می‌شود. سپس از شاخه‌های خود درخت که به‌طور جداگانه قطع شده‌اند، استفاده شده و انتهای آن‌ها به گونه‌ای آماده می‌شود که بتوان به‌راحتی آن‌ها را به قسمت‌های آسیب‌دیده متصل کرد.

زمان مناسب پیوند

سرما در مناطق سرد کشور می‌تواند مشکلات زیادی به همراه داشته باشد، به این صورت که کاهش ناگهانی دما پس از پیوند گیاه، یک اثر منفی روی تولید بافت کالوس و درصد گیرایی پیوند دارد. شرایط آب و هوایی در پیوندزنی به شدت در میزان تولید کالوس و درجه موفقیت پیوند مؤثر است. سرمای زمستان و یخبندان بهاره با اثر روی شاخه‌های پیوندی به عنوان عامل محدودکننده برای جوش خوردن (گیرایی) پیوند تعریف شده است. تحقیقات نشان می‌دهند که پیوند مرکبات در بهار و آووکادو در پاییز بهترین نتیجه را به همراه دارد و این زمانی است که پوست به راحتی از چوب جدا می‌شود. فصل بهار بعد از طی دوره سرما و فصل پاییز قبل از آغاز سرما می‌تواند یکی از دوره‌های مناسب برای انجام پیوند در بیشتر گونه‌ها باشد. با این حال، باید توجه داشت که عوامل متعددی مانند نوع پایه، رقم پیوندک، موقعیت جغرافیایی و شرایط خاک نیز بر زمان مناسب پیوندزنی تأثیرگذار هستند. از این رو انتخاب دقیق زمان پیوند در مناطق سردسیری می‌تواند میزان خسارات ناشی از یخبندان‌های زمستانه را در شرایط باغی کاهش دهد. به طور کلی میزان گیرایی پیوند هم در دماهای بسیار پایین و هم در دمای بالای ۳۲ درجه سانتی‌گراد با مشکل مواجه می‌شود. در دامنه دمایی ۱۵ تا ۲۸ درجه سانتی‌گراد می‌توان پیوند زد ولی زمان پیوند بسته به منطقه احداث باغ، گونه گیاهی و نوع پیوند متفاوت است.

اصول مهم برای پیوند موفق

• باید از گیاهانی استفاده شود که با یکدیگر سازگار باشند.
• لایه زاینده پیوندک باید به طور کامل با لایه زاینده پایه مطابقت داشته باشد.
• عملیات پیوند باید در زمان مناسب انجام شود.
• تمامی سطوح بریده شده باید به سرعت در برابر از دست دادن آب محافظت شوند.
• پس از پیوند، نیاز به آبیاری منظم و محافظت از محل پیوند در برابر تابش مستقیم آفتاب، آفات و جوندگان است.

منابع

Guan, C., Xu, Y., Yue, H., Qiao, X., Chen, G., Yuan, M., … & Sun, J. (2024). Difference in sucrose concentration between scion and rootstock influences the incompatibility of cucumber/pumpkin grafted plants. Horticultural Plant Journal.‏

Pargar, M., Matloobi, M., & Motallebi Azar, A. (2024). Success in budding of garden roses under cold climates–Effect of time and cultivar. Journal of Plant Production Research.‏

حاج نجاری، ح. (۱۳۹۹). فنون سرشاخه کاری سیب. سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی. موسسه تحقیقات علوم باغبانی.